Romani Rai

Medwyn Roberts. 54 (Gaeaf 1996), t.4
Cliciwch ar yr erthygl i’w weld mewn maint mwy

Sipsiwn

Ambell dro fe geir rhifynnau arbennig o Llafar Gwlad sy’n canolbwyntio ar draddodiadau neu leoedd arbennig. Dyna a gafwyd yn y deunawfed rhifyn pan gafwyd rhifyn am y sipsiwn. Y dyddiau hyn y mae’r ddelwedd o’r sipsiwn wedi ei drawsnewid yn llwyr diolch (neu dim diolch) i raglenni teledu fel Big Fat Gypsy Wedding. Nid fel hyn yr oedd rhai o gyfranwyr Llafar Gwlad yn darlunio’r sipsiwn mae hynny’n saff –

Pwy oedd y sipsiwn felly? Dyma oedd gan Llewelyn Williams i’w ddweud –

Wyddoch chi beth yn union ydi Sipsiwn? Rhywun yn byw mewn carafan? Rhywun yn teithio o le i le? Ym mis Mawrth 1967 gofynnwyd i’r Arglwydd Ustus Diplock o’r Uchel Lys am ddiffiniad, a dyma beth ddywedodd o: “Person heb gartref arhosol yn byw bywyd crwydrol yn preswylio mewn pebyll neu gysgodfeydd eraill neu garafanau neu gerbydau eraill.”

O ble tarddodd y Sipsi? O Ham fab Noa, medd rhai; eraill o Gain trwy Lamech. Tarddant, medd traddodiad, o’r gof a wnaeth yr hoelion ar gyfer y Croesholiad. Mae’r damcaniaeth eu bod yn dod o’r Aifft (Saesneg = Egyptians) yn nes ati o bosib, ond yr esboniad mwyaf rhesymol yw mai o India y daethant. Mae rhifolyn Romani, iaith y Sipsi, yn eitha tebyg i rai Hindi, iaith mwyafrif poblogaeth India. Mae’r gair am y rhif pump – panch – yn union yr un fath.

Y Sipsi Cymreig cynta’ oedd Abram Wood a’i deulu o dri mab ac un ferch (Valentine, William, Solomon a Damaria). Tua 1730 oedd hynny ac fe ddaeth i’r golwg gyntaf yn Llanidloes. Cyfeirir ato yn un o anterliwtiau Twm o’r Nant… John Roberts, neu Delynor Cymru fel y’i gelwid, heb os nac oni bai, oedd y mwyaf dawnus o deulu lluosog iawn Abram Wood. Canodd ef a’i naw mab eu telynau o flaen y Frenhines Fictoria ym Mhlas Pale, Llandderfel, yn Awst 1889. Canodd ei Delyn hefyd o flaen Arch-Ddug Rwsia, Brenin y Belgiaid, Dug Bedford, Dug Marlborough, Dug Connaught, Dug Westminster ac Ymrodres Awstria, heb sôn am ennill mewn amryw o steddfodau cenedlaethol.

Mae dywediadau’r Sipsi lawn mor lliwgar â’u carafanau. Dyma rai o’u henwau ar drefi a phentrefi Cymru:
Wrecsam – Tref y Creigiau Coch.
Llangynhafal – Pentref yr Afalau.
Abertawe – Dinas yr Aderyn Gwyn.
Llandyrnog – Pentref y Paffio.
Rhuthun – Tref y Cathod.
Llangollen – Tref y Cnau.
Dinbych- Tref y Cŵn.
Sir Ddinbych – Sir Llaeth a Bara.

Wyddoch chi beth ydi “pensil” yn Romani? Ffon siarad! ‘Dyn y Gog’ ydi plismon. Teliffôn ydi ‘siaradwr clust’. Ysgrifen – ‘siarad llaw’. Ysgol – ‘eglwys ddyddiol’. Dyna i chi ddywediadau pert ynte?

A beth am y rhain? ‘Mae o’n bwyta galar’ – ar ôl rhywun wedi marw. ‘Methais â dweud gair’ – ‘aeth fy ngheg i rywle’. ‘Pwdin mawr heb ddim byd ynddo’ – yn golygu ffŵl. A dyma i chi ddeud go dda – ‘wats arian yw’r lleuad, wats aur ydi’r haul’.

Tybed ydych chi fel finnau yn sylwi ar y cyfoeth o atgofion sydd yn perthyn i’r sipsi a’i ddiwylliant? Yn wir o ddarllen y rhifyn, fe sylwa rhywun y caent barch haeddiannol yng Nghymru gynt. Sonia Megan Roberts er enghraifft mai uchafbwynt blwyddyn ei mam yn blentyn oedd pan ddeuai’r sipsiwn. Câi ei mam fynd i’r gwersyll i chwarae gyda’r plant a dotiai “at grandrwydd a lliwiau hapus y garafan”. Yr oedd rhyw ramant yn perthyn i fywyd y sipsiwn er mor galed ydoedd.

Fe geir straeon fwy sinistr am y sipsiwn hefyd. Darllenwch hon gan Llion Roberts-

Tybed a glywsoch chi am ‘dŷ’r ysgariad’? Oes melltith ar y tŷ o hyd? Gadewch i ni wybod! A beth am y stori hon?

Un tro cafodd Wil Sam lythyr o Ben Dinas, Aberdaron yn crefu arno i gael gafael ar Austin 1939 i berchennog y tŷ a oedd bron â thorri ei fol eisiau car o’r fath.
Prin y medrai Wil gredu ei lygaid pan welodd lorri sipsiwn yn troi i mewn i’w iard ymhen rhai dyddiau – ac Austin 1939 ar ei thu ôl hi! Dechreuwyd bargeinio am y car ond doedd yr hen fois ddim eisiau gwerthu. Yn y diwedd cynigiodd Wil bris na fedrent ei wrthod – toedd o’n gwybod y rhoddai dyn Pen Dinas unrhyw bris am gar?
O gael y car aeth y dramodydd-fecanic am ben draw Llŷn a holi am Ben Dinas. Gallwch ddychmygu sut y teimlai pan ganfu nad oedd y fath le mewn bod ac mai’r sipsi oedd wedi postio’r llythyr!

Difyr oedd darllen erthygl gan Medwyn Roberts (Llafar Gwlad, 54) am ei brofiadau yn ffilmio’r sipsiwn ar gyfer rhaglen deledu a ddangoswyd ar S4C yn 1996; ‘Romani Rai’. Ydych chi’n cofio’r rhaglen honno tybed? Dywed fel hyn amdanynt –
“Er hynny, cenedl ydynt, yn byw yn ein mysg, bron fel cenedl ar wahân a heb i’r rhan fwyaf ohonom sylwi hyn. Eu cryfder erbyn heddiw, a hyn sydd bellach yn cadw eu teimlad o arwahanrwydd yn fyw, yw eu hoffter o ddawnsio a cherddoriaeth, eu hymdrechion i gadw rhywfaint o’u traddodiadau yn fyw, a’r pwysigrwydd o gadw mewn cysylltiad gyda’i gilydd ble bynnag mae aelodau’r teulu yn byw.”
(Darllenwch yr erthygl yn llawn yma)

Ie, cenedl ydynt sydd wedi ei herlid o lech i lwyn, cenedl sydd wedi dioddef cael eu hanwybyddu er gwaethaf y ffaith fod ganddynt ganrifoedd o draddodiad a chyfoeth diwylliannol y tu ôl iddynt.

Cyn cloi, dywedwyd wrthyf y byddai’r sipsi yn hongian cerrig bychain gyda thyllau ynddynt (tebyg i’r rhai yn y llun isod) tu allan i’r garafán er mwyn cadw ysbrydion drwg draw.

Tybed glywodd rhywun arall am y gred hon? Byddai’n dda cael gwybod.

Meddyginiaethau Hynod

gan Eirlys Gruffydd. 90 (Hydref 2005), t.16

Ers talwm, pan oedd pawb yn byw yn agos at y pridd a doctoriaid yn bethau prin, roedd pob mam a gwraig gwerth ei halen yn gwybod sut i wella salwch a doluriau o bob math – neu roedden nhw’n meddwl eu bod nhw’n gwybod. I ni mae rhai o’r meddygyiniaethau a ddefnyddiwyd yn y canrifoedd a fu yn chwerthinllyd ond yn ddifyr iawn serch hynny.

Meddyliwch o ddifri am ddyn a roddodd lygoden i’w fab i fwyta er mwyn ei wella o’r pâs! Gellid osgoi’r salwch hwnnw trwy wisgo darn o raff a fu mewn tar o gwmpas y gwddw. Hefyd gellid mynd â phlentyn sâl at griw o ddynion oedd yn rhoi wyneb newydd ar y ffordd er mwyn i’r plentyn gael arogli’r tar gwlyb yn y gred y byddai hyn yn ei wella. Roedd yn arferiad ym Mhorthmadog yng nghanol yr ugeinfed ganrif i fynd â phlant oedd yn dioddef o’r aflwydd at y gwaith nwy ac i gerdded y cob i gael gwynt y môr. Yn ôl y sipsiwn, fodd bynnag, mae’n anodd gwella’r pâs, dim ond lleihau ei effaith sy’n bosibl ac os bydd yn cychwyn yn y gwanwyn bydd yn parhau tan yr hydref. Cofiaf i mi golli tymor cyfan o addysg o’i herwydd pan oeddwn yn fy arddegau. Nododd y Parchedig Elias Owen o sir Drefaldwyn yn ei gyfrol Welsh Folklore, a ymddangosodd yn 1887, yr arfer canlynol i wella’r pâs. Dylid prynu torth fach o fara gwerth ceiniog, ei lapio mewn darn o galico a’i chladdu yn yr ardd. Drannoeth dylid codi’r dorth a’i rhoi i’r claf i’w bwyta nes bod pob briwsionyn wedi diflannu. Byddai hyn yn sicr o wella’r pâs. O ardal y gororau daw’r feddyginiaeth hon i wella’r pâs. Rhaid oedd cymryd tair llath o rhuban du a’i dynnu drwy gorff llyffant byw dair gwaith a gwneud i’r claf wisgo’r rhuban am ei wddw. Dull arall o swydd Efrog y tro hwn oedd rhoi llyffant mewn jwg o ddŵr a gwneud i’r claf besychu i mewn i’r jwg. Byddai’r llyffant yn cael y salwch a’r claf yn gwella. O Forgannwg daw’r arferiad o fwydo pastai o gig llygod i blant oedd ag atal dweud arnynt. Roedd y feddyginiaeth hon hefyd yn addas ar gyfer gwella anhwylder ar y bledren.

O ardal Porthmadog hefyd daw’r arferiad o rwbio’r frest â mwstard a gwasgu croen ysgyfarnog ar y frest a’r croen at allan er mwyn rhwystro bronceitis. Yn ugeiniau’r ganrif diwethaf aeth taid fy ngŵr i weld arbenigwr ar y frest yn Lerpwl. Dychrynodd y meddyg gwybodus pan ofynnodd i’r claf dynnu ei grys a gweld y croen ysgyfarnog. Galwodd bawb o fewn clyw i dystio i’r rhyfeddod nes bod y teulu oedd wedi dod gyda’r claf yn meddwl siŵr ei fod wedi marw! O dde Cymru daw ffordd arall i gadw person rhag cael bronchitis sef drwy glymu darn o facwn i’r frest. Byddai gorchuddio’r frest â phapur brown a saim gŵydd yn effeithiol hefyd.

Y dyddiau hyn gellir cael brechiad yn erbyn y ffliw ond yn y gorffennol credid fod pryfaid cop yn bethau da i atal y salwch. Gellid eu llyncu’n fyw neu gosod nifer ohonynt mewn bag bychain a’i wisgo ar linyn o gwmpas y gwddw. Os nad oedd y creaduriaid eu hunain yn apelio at y claf gellid cymryd gwe pry copyn a’i rolio i wneud pilsen fechan. Byddai angen llyncu chwech o’r rhain cyn i’r driniaeth fod yn effeithiol. Yn ogystal gellid llyncu bwch y coed neu’r grachen ludw i wella’r claf.

Dull arall addas i blant oedd eu gwthio ar eu pennau i ddŵr oer. Tebyg fod hyn yn effeithiol i dorri gwres uchel.

Cofnodwyd llawer o feddyginiaethau’r ddeunawfed ganrif gan John Wesley er mwyn i’w ddilynwyr gael cyrff iach yn ogystal â meddyliau pur ac eneidiau glân. I ryddhau’r corff argymhellai fagu ci ifanc ar fol y claf am rhai oriau. Pan oedd rhywun yn bwyta’n ddireolaeth, argymhellai Welsey rhoi darn bach o fara mewn gwin ac yna’i wthio i’r ffroenau. Mae’n bosib fod anallu i arogli yn gymorth i lleihau blas y bwyd yn union fel pan fo gan rhywun annwyd. Er mwyn gwella asthma dywedai mai’r feddyginiaeth orau oedd byw am bythefnos ar foron wedi eu berwi. Ni ddylid bwyta prydiau trwm meddai, yn enwedig gyda’r nos. O ganolbarth Cymru daw’r gred fod gosod y Beibl o dan obennydd y sawl sydd ag asthma a gwneud iddo gysgu felly am dair noson yn olynol yn siŵr o ddod â rhyddhad iddo. Er mwyn lliniaru rhywfaint ar waeledd un oedd yn dioddef o’r dicâu arferid gwneud cawl malwod ym Morgannwg. Ar y llaw arall byddai gadael y claf am awr bob dydd yn stabl gyda’r ceffylau yr un mor effeithiol ac yn fwy pleserus mae’n siŵr.

Aflwydd cyffredin sy’n ein poeni ni i gyd yw’r annwyd. Yn ôl Welsey dylid cymryd croen oren wedi ei dorri’n denau, ei rolio i fyny o chwith a’i wthio i’r ffroenau. Gellir rhwystro annwyd rhag datblygu wrth sugno nionyn amrwd neu arogli nionod newydd eu torri pan fydd annwyd yn bygwth. Gallwch hefyd yfed peint o ddŵr oer tra’n gorwedd i lawr a chael bath mewn dŵr oer. Mae bwyta bara a llaeth cyn cysgu yn beth da hefyd. Gallwch gynnau cannwyll a gadael i’r gwêr ddisgyn ar bapur brown a thra bo’r gwêr yn gynnes, ei rwbio ar y frest. Gallwch hefyd wneud ffisig ar gyfer pesychu drwy gymysgu dau ŵy, tri lemwn, chwarter pwys o siwgwr brown a pheint o rym. Dylid yfed gwydriad o’r gymysgedd fore a’r hwyr. O dde Cymru daw dwy feddyginiaeth hynod i wella’r annwyd. Os llwyddid i gerdded dros derfyn naw cae mewn un diwrnod byddai’r annwyd yn cilio. Ffordd arall o sicrhau hynny fyddai i’r claf gerdded mewn tawelwch llwyr a heb groesi dŵr at geubren helygen a chwythu dair gwaith i mewn i’r boncyff gwag. Yna dylid gerdded adref heb droi i edrych yn ôl a heb yngan gair. Byddai hyn hefyd yn gwella’r ffliw.

Roedd llygaid poenus yn gyffredin iawn ers talwm ac roedd nifer o ffynhonnau oedd â’u dyfroedd yn arbennig o dda at liniaru’r boen. Gwyddom fod cig coch yn help i leihau llygad ddu neu gellir rhoi poltis afal ar y llygaid. Roedd un feddyginiaeth a gofnododd John Wesley i wella cataract yn defnyddio cynhwysyn carthion dynol a’u sychu yna eu troi’n bowdwr mân. Rhaid wedyn oedd chwythu’r powdwr i’r llygaid a byddai hyn yn fodd i leihau’r haenen denau oedd yn tyfu dros y llygaid. Mae pawb yn gyfarwydd â’r arfer o rwbio llyfrithen a modrwy briodas naw o weithiau er mwyn ei gwella ond tybed faint sy’n gwybod fod yn bosib cael llyfrithen wrth edrych ar lygad poenus rhywun arall! Yn ôl Evan Issac yn ei gyfrol ddiddorol Coelion Cymru, roedd trigolion Penllyn yn credu ei bod yn bosib cael gwared â llyfrithen drwy gyfri i ddeg a chyfrif yn ôl ar un anadliad ac yna chwythu ar y llygaid poenus i’w wella. Ar un adeg roedd hon yn gred cyffredin drwy’r wlad. Byddai dŵr glaw mis Mai yn cael ei ddefnyddio i olchi llygaid poenus a chredid yn yr un modd fod gwlith Mai yn dda i’r croen. Gellid gwella golwg gwan wrth gymryd llygaid llyffant a’u gwisgo ar linyn o gwmpas y gwddw.

Fel llwythymwrthodwr roedd Welsey yn argymell dŵr oer fel meddyginiaeth anffaeledig i lawer aflwydd. Er mwyn gwella salwch meddwl neu hyd yn oed orffwylledd dylid gorchddio pen y claf gyda charpiau wedi’u codi o ddŵr oer neu gellid mynd â’r claf at raeadr a dal ei ben o dan y dŵr oer am gyhyd ac y gallai’r truan ei ddioddef. Mae rhai pobl yn gweld y math yma o driniaeth fel un sy’n rhoi sioc i’r claf ac yn rhagflaenydd i’r math o driniaeth a roddid i wella salwch meddwl yn yr ugeinfed ganrif. Yn ôl Wesley gallai bath o ddŵr oer helpu rhywun i gysgu’n well. Dyma hefyd oedd yn gwella crudcymalau ac hyd yn oed y gwahanglwyf. Ffordd arall o drin y crudcymalau oedd trwy gario darn o daten, lwmp o swlffwr, nutmeg neu hyd yn oed ddant wenci yn y boced.

Er mwyn bod o gymorth i rhywun oedd wedi cael sioc drydanol drwy gael ei daro gan fellten neu wedi ei achub rhag boddi ac yn anymwybodol, argymhellai Welsey y dylid defnyddio’r fegin i chwythu’n gryf i lawr y corn gwddw. Unwaith eto mae Welsey yn amlwg yn ddyn o flaen ei oes oherwydd dyma wnawn ninnau wrth roi cusan bywyd i berson sydd wedi peidio anadlu, sef anadlu yn ei le.

Rydym wedi hen arfer â defnyddio llysiau i wella afiechydon a gallwn weld fod rhinwedd ynddynt i fod o gymorth i’r claf ond mae’n fwy anodd derbyn y gall llygod, a phryfaid cop fod yn effeithiol. Mae olew draenog yn dda i wella pigyn clust yn ôl y sipsiwn. Rhaid dal y creadur a’i ladd ac yna shafio’r holl bigau oddi arno. Yna caiff y creadur moel ei rostio uwchben tân nes bod yr olew yn llifo allan ohono. O’i gasglu a’i dywallt i’r glust bydd yn effeithiol iawn i esmwytho ac i wella unrhyw boen. Byddai saim llyffantod hefyd yn effeithiol at bigyn clust.

Aflwydd poenus arall sy’n ein heffeithio yw’r ddannodd. Byddai’r sipsiwn yn argymell llanw twll mewn dant gyda lwmp o soda. Hefyd byddai cario dant dafad mewn cod fechan ar linyn o gwmpas y gwddf yn lleihau’r posibilrwydd o gael y ddannodd. Yn ôl un hen feddyginiaeth o sir Forgannwg gellir cael gwared â’r ddannodd drwy gymryd darn main o bren helygen a glanhau’r dannedd drwy ei wthio rhyngddynt a gwneud iddynt waedu. Yna dylid taflu’r darn pren i nant a byddai’r boen yn llifo i ffwrdd gyda’r dŵr. Hyd yn oed mor ddiweddar â thridegau’r ugeinfed ganrif yn swydd Gaerhifryn roedd traed twrch daear neu’r wahadden yn cael eu gwisgo mewn cod fechan o gwmpas y gwddw i wella’r ddannodd. Gellid hefyd eu defnyddio yn yr un modd i gynorthwyo plentyn oedd yn torri dannedd a chadw ei wres i lawr. Ffordd arall o wella’r dannodd oedd berwi un llyffant mewn finegr a golchi’r dannedd gyda’r hylif.

Byddwn yn siŵr o gael dolur gwddw o leiaf unwaith y flwyddyn a gall y cyflwr ein gwneud yn anhwylus a digalon iawn. Wrth gwrs yr ateb ers talwm oedd cysgu â hosan fudur wedi ei chlymu am y gwddw gyda sawdl yr hosan yn pwyso ar y corn gwddw. Gellid hefyd rhoi darn mawr o fara wedi ei dostio mewn finegr wedi ei lapio mewn cadach a’i osod ar y gwddw.

Mae Marie Trevelyan yn ei chyfrol Folk-lore and Folk-stories of Wales a gyhoeddwyd yn 1909 yn sôn am lawer o hen feddyginiaethau hynod a gasglwyd gan ei thad yn sir Forgannwg yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Credid fod tebyg yn gallu gwella tebyg a dyna pam fod person oedd yn dioddef o’r clefyd melyn yn gwisgo rhuban neu wlanen felen ar y gwddw. Pe bai modd dal yr aderyn bach hoffus hwnnw, melyn yr eithin, a’i rhoi o flaen wyneb y claf a byddai’r clefyd melyn yn siŵr o gael ei wella. Yn yr un modd gellid rhoi darn o ambr mewn cwpan yn cynnwys medd a’i roi i’r claf i’w yfed. Ffordd arall o wella’r clefyd melyn oedd gosod croen madfell neu wiber o dan obennydd y claf. Pan fyddai plentyn yn dioddef o’r dwymyn coch arferid gwisgo’r claf mewn dillad coch, hongian llenni coch ar y ffenest a thaenu cwrlid coch dros y gwely yn y gred y byddai hyn yn help i dorri’r dwymyn. Dyma hefyd un ffordd o drin y frech wen a’r frech goch.

Roedd y gynddaredd yn afiechyd llawer mwy cyffredin ymhlith dynion ac anifeiliad ers talwm nag ydyw heddiw, a diolch am hynny. Un modd o wella’r claf a ddefnyddiwyd ar hyd arfordiroedd Cymru oedd clymu traed a dwylo’r claf a rhwyfo’r truan allan i’r môr, yna gafael yn ei draed a’i ollwng deirgwaith yn olynol i’r tonnau. Bob tro gofynnid iddo neu iddi os oedd wedi cael digon. Fel yr agorai ei geg i ateb fe’i rhoddwyd yn ôl o dan y dŵr unwaith yn rhagor. Rhaid oedd gwneud hyn naw o weithiau gydag ysbaid rhwng pob tro i’r creadur gael gwynt. Credid fod y sioc a’r dŵr hallt a lyncwyd yn sicrhau gwellhad.

Gwn am nifer o bobl sy’n dioddef o’r gowt ac er bod rhywun yn tueddu i gymryd y cyflwr yn ysgafn, mae’n aflwydd poenus iawn. Ers talwm credid mai malais gwrachod oedd yn ei achosi. Gormod o fwyd maethlon a gwinoedd oedd yn cael y bai ers slawer dydd. Yn sicr mae alcohol yn cael eu wahardd i’r sawl sy’n dioddef o’r gowt heddiw. Yn y gorffennol defnyddid cawl malwod, cawl a cherrig callestr wedi’u berwi yn y dŵr a the carreg galch i wella’r cyflwr. Berwyd rhain am hanner awr, wedyn eu hudlo a’u hyfed a dywedid wrth y claf am gael ffydd yn y feddyginiaeth, pa’r un bynnag ydoedd! Yn ôl Marie Trevelyan roedd yr hen bobl yn credu fod sawl gwahanol fath o gowt i’w gael. Byddai un math yn symud i wahanol rhannau o’r corff a’r feddyginiaeth oedd gwneud i’r claf orwedd yn noeth mewn gwair glân ac yna ei lapio mewn croen dafad. Yna byddid yn rhoi cymysgedd iddo i wneud iddo chwysu a hyn yn sicrhau gwellhad.

Pan fyddai plant yn cael ffitiau ers talwm arferid gwneud modrwy iddynt i’w gwisgo ond nid modrwy gyffredin mohoni. Rhaid oedd ei gwneud allan o ddarn swllt a gymerwyd o’r plat casglu yn yr eglwys ar ôl gwasanaeth y Cymun. Rhaid oedd i’r swllt gael ei gyflwyno i’r rhiant oedd ei angen heb yngan gair a rhaid oedd ei dderbyn yn yr un modd. Byddai gwisgo’r fodrwy yn cadw’r plentyn rhag cael ffitiau. Dyma oedd y gred yn ardaloedd Efenechtyd a Rhosymedre yn yr hen sir Ddinbych, yn ôl Elias Owen. Dull arall o wella’r plentyn oedd cael hyd i benglog dynol a’i falu’n bowdwr a’i rhoi mewn diod i’r plentyn i’w yfed.

Gwelsom eisoes fod y llyffant yn greadur tra defnyddiol i wella amrywiol anhwylderau. Gellid gwella pesychu drwg drwy adael i’r claf osod llyffant bach yn ei geg a phan fyddai’n poeri’r creadur allan cai wared o’r besychu. Er mwyn rhwystro trwyn rhag gwaedu rhaid oedd lladd llyffant a gwasgu hoelion iddo a’i wisgo mewn cod o amgylch y gwddw. Os bydd garddwrn wedi ei hysigo gellir ei wella drwy ddal llyffant a rwbio’r creadur byw drosto. Ar un adeg yn Lloegr roedd y fath beth â doctor llyffantod yn bodoli, dyn oedd yn mynd o gwmpas y wlad yn gwerthu llyffantod marw mewn codau yn barod i’w gwisgo am y gwddw fel meddyginiaeth barod ar gyfer amrywiol anhwylderau.

Mae’n siŵr gen i fod yr holl greaduriaid bach diniwed oedd yn cael eu defnyddio i wella salwch yn y gorffennol wedi cael rhwydd hynt i fyw a marw yn gwbl naturiol ers blynyddoedd maith. Wn i ddim am neb bellach sy’n defnyddio’r fath feddyginiaethau hynod. Wyddoch chi?

Y Doctoriaid Dail – a ble mae’r merched?

Ia doctor dail meddwn i a byd digon gwrywaidd fel pob byd arall heddiw yw’r byd meddygol. Wrth geisio dwyn erthyglau ‘meddygol’ Llafar Gwlad at ei gilydd dyma ganfod a chadarnhau mai felly yr oedd hi erstalwm hefyd. Dyna i chi Feddygon y Ddafad Wyllt o Ben Llŷn, teulu fu wrthi am dros gan mlynedd yn gwerthu eli ar gyfer codi’r ddafad wyllt. Yn ôl y sôn fe lwyddwyd i wella 29,999 o gleifion a dim ond un fu farw a Jane Aubrey Evans o Fryn Teg, Llanllyfni yn Arfon oedd y wraig honno. Er i’r ddau gefnder o Siop Pengroeslon a Siop Pengraig, Llangwnadl barhau i werthu’r eli ar ôl y digwyddiad hwnnw fu pethau ddim cweit yr un fath wedyn – roedd fel twll yng ngwaelod cwch ac unwaith mae twll yng ngwaelod cwch, buan iawn y daw’r dŵr i mewn.

Dyfynnaf bennill o faled gan Gruffydd Parri –
“Peth od fod dyn o berfedd gwlad
O ymyl Aberdaron
Yn medru rhoddi stwff mor rad
I wella’r defaid gwylltion.”

Digon gwir a chyfeiriwyd at “ddawn digwestiwn” y diweddar Owen Griffith o Ben Llŷn yn yr erthygl ‘Chwythu ar yr Eryr’ yn y seithfed rhifyn. Canolbwyntir fwy fwy yn yr erthygl ar ddawn Mr Ted Parry o ardal Llanrwst ac yn ddiweddarach o Landudno i wella’r eryr nid y ddafad wyllt. Roedd yntau hefyd yn aelod o deulu a feddai’r ddawn gwella. Difyr yw’r paragraff sy’n sôn am natur y driniaeth oedd yn para chwe diwrnod –

Yn yr erthygl ‘Ennaint Pantycefn’ o Llafar Gwlad, 11, crwydrwn i Frechfa gyda Thomas Davies a chyfarfod teulu Dafydd Jones Pantycefn, Cwm Gelligrin. Saer coed wrth ei alwedigaeth oedd yn gwneud eli neilltuol, antiseptig oedd yn gwella clwyfau pan oedd pob triniaeth yn methu. Gall rywun ddarllen mewn cylchgronau sgleiniog heddiw am hanesion ‘gwella’ anhygoel gwahanol bobl ond mae’r hanes hwn yn ddarllen difyrrach. Dywed Thomas Davies fel hyn –

Roedd mab Dafydd Jones gyda’r Heddlu yn Llundain. Roedd tîm pêl droed Heddlu Llundain yn chwarae Heddlu Ffrainc yn y wlad honno. Cafodd un o dîm Llundain anaf ar ei ben-lin. Cafodd driniaeth gorau posibl mewn mwy nag un o ysbytai gorau y Brifddinas, ond nid oedd ddim gwell, y clwyf yn dal i redeg trwy’r amser.

Roedd P.C. Jones Pantycefn yn digwydd bod yn gyfaill i’r Heddwas gafodd ei anafu ac fe’i berswadiodd i ddod adref i Gymru gyda ef i gael yr eli.

Dyma gyrraedd Pantycefn a dechrau ar y driniaeth. Gofynnodd y Saer i’r Heddwas i eistedd ar y fainc yn ei weithdy, yna tynnodd y gweithredwr gyllell o’i logell – tebyg mai hon oedd yn ei ddefnyddio i lanhau ei bibell. Dechreuodd ar ei orchwyl, sef agor y clwyf a’i lanw a’r eli gwaith cartref. Trannoeth yr un driniaeth eto, a’r trydydd dydd yr un fath.

Erbyn yn roedd y clwyf lawer iawn yn well, a phara i wella wnaeth bob dydd. Daeth yr amser iddynt ddychwelyd yn ôl i Lundain. Ni fu fawr o dro cyn ei fod yn ôl wrth ei orchwyl yn hollol iach. Lawer gwaith y diolchodd am y wyrth a gafodd trwy ‘Eli Pantycefn’.

Teulu arall gyda dawn gwella oedd teulu’r Ifansiaid o Ogledd Cymru eto, ac fe ŵyr sawl un am Oel Morus Ifans o Bwllheli. Ei enw swyddogol yw ‘Olew Gewynnau Morus Ifans’ a cheir llun o’r botel sy’n gwerthu’r eli gyda’r erthygl yn Llafar Gwlad, 17. Mae’n cael ei werthu o hyd ac os byddwch am gael gafael arno ewch i’r siop drin gwallt drws nesaf i Siop y Ffotograffydd Dewi Wyn ym Mhwllheli ac fe gewch botel yno.

Dyma enwi dri teulu yma a’r ‘doctoriaid’ i gyd yn ddynion! Ond, mae sôn bod Meddyges arbennig (diolch byth amdani!) o Fryn Canaid, Uwchmynydd ym mhen draw Llŷn. I’r rhai ohonoch sydd yn gyfarwydd â lluniau o Ynys Enlli o’r Tir Mawr efallai y cofiwch am luniau o ddau fwthyn gyda’r ynys yn y cefndir. Y bwthyn agosaf atoch yw Bryn Canaid gyda Chae Crin a’r Swnt y tu ôl iddo. Anne Griffith oedd y feddyges hon ac fe ddywedir bod ganddi gafn mewn craig ger ei thŷ ac ar ôl iddi dorri twll yn ei ochr mi fyddai’n ei ddefnyddio i wneud ac i ddal trwyth gwella. Sonnir amdani yn gwneud trwyth gyda Bysedd y Cŵn i wella gwendid y galon; yn defnyddio dail poethion i wella cricymala ac yn defnyddio baw gwyddau a gwymon sidan i wella’r eryr. Tybed ai’r un oedd meddygyniaeth Mr Ted Parry o Lanrwst i wella’r un aflwydd?

Does dim erthygl am Feddyges Bryn Canaid yn Llafar Gwlad ond byddai’n dda cael gwybod mwy am y wraig hon. Oes disgynyddion iddi tybed a beth yw eu hynt a’u helynt erbyn hyn? Beth ddigwyddodd i Anne Griffith? Cysylltwch os gwyddoch am unrhyw ferched â dawn gwella. Mae angen cael eu hanes hwythau- mae dynion yn hogio gormod o sylw yng ngholofnau BMJ (British Medical Journal) Llafar Gwlad!

Ofergoelion

Anlwcus i gerdded dan ysgol.
Lwcus/ anlwcus i weld cath ddu.
Anlwcus i dorri drych (7 mlynedd o anlwc yn ôl rhai).
Anlwcus i golli halen ar lawr neu ar fwrdd.
Anlwcus i agor ymbarél dan do.
Dydd Gwener y trydydd ar ddeg yn anlwcus.
Anlwcus i roi esgidiau newydd ar y bwrdd.
Anlwcus i basio rhywun ar y grisiau.
Lwcus i daro pren (touchwood).
(Darllenwch fwy yma: http://www.bbc.co.uk/cymru/hanes/safle/themau/cymdeithas/ofergoelion.shtml)

Dyna rai o ofergoelion cyffredin yng Nghymru heddiw. Ond beth yn union yw ‘ofergoel’? Beth am rannu’r gair yn ddau?
Coel – Cred
Ofer – Ofn yr hyn sy’n anhysbys.
Ai rhywun ofnus yw person ofergoelus yn y bôn felly? Dyma ddiffiniad Geiriadur Prifysgol Cymru:

Mi fyddai rhywun yn meddwl yn ein hoes ‘oleuedig’, y byddai ofergoelion wedi hen ddarfod. Ond nid felly mae pethau. Rydym yn parhau i fod yn eneidiau ofnus ac anwybodus mae’n rhaid. Mae ofergoelion yn rhan o arferion a defodau bob dydd imi. Os byddaf yn colli halen ar y bwrdd bwyd, byddaf yn taflu’r gronynnau dros fy ysgwydd chwith er mwyn dallu’r diafol sy’n stelcian tu ôl imi! Byddaf yn teimlo’n anniddig os byddaf yn mynd i mewn trwy un drws yn nhŷ rhywun ac yn gadael drwy ddrws arall. Cofiaf fynd i weld Blood Brothers a dychryn am fy mywyd pan rybuddiodd Mrs Johnstone na ddylid rhoi esgidiau newydd ar y bwrdd a tydw i erioed wedi gwneud hynny wedyn. Ydw i’n greadur ofnus, anwybodus felly? Mae’n rhaid fy mod i. Yn anffodus, ni wnaeth yr erthyglau lu ar ofergoelion yn Llafar Gwlad ddim i wella fy nerfau! Cymerwch gip ar yr ofergoelion yma gan John Huws (Llafar Gwlad, 3), Nansi Jones (Llafar Gwlad, 6), Margaret Jones (Llafar Gwlad, 6) ac awdur dienw (Llafar Gwlad, 8) –

Wrth gwrs, y mae gan bawb ei ofergoelion ei hun. Wyddoch chi am fwy o ofergoelion? Wyddoch chi am ofergoelion sy’n perthyn i ardal benodol? Rhowch wybod. Yn y cyfamser, mwynhewch y gân ‘Ofergoelion’ gan Llwybr Llaethog, Geraint a Lisa Jarman!

Ffair Cricieth

Yn ei erthygl ‘Almanac yr Amaethwyr’, rhifyn 5 o Llafar Gwlad, aeth John Williams Davies ati i sôn am bwysigrwydd ffeiriau yng nghalendr y ffermwr. Eglura fel y dechreuai ffermwyr Dyffryn Teifi ddechrau aredig ar gyfer gwenith gaeaf diwrnod ar ôl Ffair Fedi Castellnewydd Emlyn a byddai’n ofynnol i ffermwyr Dyffryn Teifi gael y gwenith gaeaf yn y ddaear erbyn Ffair Calan Gaeaf, Aberteifi ar y degfed o Dachwedd. Cedwid at ddyddiadau traddodiadol wrth ofalu am anifeiliaid hefyd a’r dyddiad a argymhellid i droi’r gwartheg yn Ne Caerfyrddin oedd ddiwrnod Ffair John Brown. Sonnir hefyd am yr arfer o blannu tatws erbyn Ffair John Brown ar y 15fed o Ebrill. Pwy tybed oedd John Brown? Wrth holi fel hyn rwyf am daflu enw arall i’ch sylw hefyd. Wil Ifan yw hwnnw. Pwy oedd Wil Ifan a pham fy mod yn sôn amdano? Wel – dyma i chi enw arall ar ‘Ffair Fawr’ Cricieth yn Eifionydd. Dangosaf fy anwybodaeth drwy holi’n betrus tybed ai Ffair Gŵyl Ifan oedd yr enw gwreiddiol a bod Gŵyl Ifan wedi mynd yn Wil Ifan ar dafod leferydd? Gyda llaw Ffair Gŵyl Ifan oedd enw Ffair Pwllheli ar y 28ain o Fehefin.

Er nad yw John Williams Davies yn sôn am Ffair Cricieth yn ei erthygl ef, dewch efo fi am ychydig i’r dref dlos hon gyda’i môr a’i chastell ond yn wahanol i John Davies tydw i ddim am sôn am ei chysylltiad â byd amaeth. Gadawaf hynny i chi ddarllenwyr. Mynd â chi i sŵn a rhialtwch y ffeiriau a wnaf a rhannu straeon. Ia, sylwch ffeiriau nid ffair. Mae dwy ffair yng Nghricieth- y Ffair Fach ar Fai 23, ffair gynta’r haf a’r Ffair Fawr neu Ffair Wil Ifan ar Fehefin 29. Roedd fy hen nain Rebeca Roberts, Padarn, Cricieth yn dweud fel sawl un arall yn yr ardal na ddylid tynnu festiau nag ymdrochi yn y môr tan ar ôl Ffair Wil Ifan.

Magwyd fy nain yng Nghricieth ac fe gofia hi a’i brawd am geffylau yn cael eu gwerthu ar y maes yng nghanol y dref. Dyna’r unig gof sydd ganddyn nhw am anifeiliaid yn y Ffair. Roedd Ffair Cricieth yn ddigwyddiad o bwys gyda phlant yr ysgol gynradd yn cael hanner diwrnod i ffwrdd i fynd i’r ffair. Daeth yr arferiad hwn i ben ar ôl cyfnod Mr Evan Davies fel Prifathro.

Mae yna ‘Gae Sioe’ yn y ffair hon, ac mae’n dal yn boblogaidd heddiw ac mae hwnnw yn cael ei leoli yn y maes parcio ger y ‘Crossing’; ond arferai’r ceir bach, y bangars, y ceffylau bach y swings a’r pysgod aur fod wrth ymyl y fan lle mae’r Ganolfan Iechyd heddiw. Fe fu hefyd ar faes parcio Morannedd, Dylan’s erbyn hyn, ond dim ond rhyw dair i bedair blynedd y bu hynny am ei fod braidd yn bell mae’n siŵr ac fe’i symudwyd yn nes at y Ffair ei hun. Fe gofia Gwyn Owen, mab y diweddar Barchedig Stanley Owen, cyn- weinidog Capel Jerusalem, Cricieth am gychod gyda rhaff yn y canol yn symud yn nôl a blaen yn y Cae Sioe ac am y stondin bysgod aur. Y dasg oedd codi pysgodyn plastig a rhif o dano a pherchennog y rhif cywir fyddai’n ennill ‘sgodyn aur. Y tristwch oedd doedd yr un ‘sgodyn ffair yn byw yn hir yn y bag plastig ac er prynu bowlen gron fel cartref newydd doedd honno ddim yn gwneud y tro chwaith. Mae pysgod aur yn destun digon difyr a dweud y gwir! Beth am enwau pysgod aur y ffair?! Cyflwynaf Clynnog a Trefor ar ôl y cwmni bysus o Drefor, Samson a Delia, Pen a Morfa. Galwodd teulu Glen Jones o Forfa Nefyn, gynt o Lithfaen, eu pysgod nhw yn Margaret a John ar ôl perthnasau o Abererch! A beth am hanes cynhebrwng yr hen bysgod druan? Arch Glen Jones a’i chwiorydd o Lithfaen oedd tiwb Steradent tra byddai fy mam a’i chwiorydd yn eu claddu mewn bocs matches yn yr ardd gan osod potiau pêst bach i ddal blodau ar y beddi a chroesau o breniau eis-lolis fel cerrig beddi.

Er bod oglau’r ffeiriau am wn i wedi aros yr un peth; oglau nionod, cŵn poeth a chandi fflos, mae’r stondinau wedi newid. Stondin boblogaidd iawn oedd stondin Inja Roc Llannerch-y-medd ger Bont Cwrt a gallaf feddwl y byddai’r ffermwyr a arferai gyfarfod ar y bont yn cael hwyl gwrando ar yr hen wraig yn gweiddi dros bob man ar bobl i ddod i brynu ei hinja roc hi. Oedd, roedd angen cystadlu â stondin inja roc Pwllheli gerllaw! Roedd y ddwy wraig oedd yn cadw cow ar y stondin yn gwisgo bratiau croesi drosodd a hetiau bach ar eu pennau. Byddai Mrs Owen Maes Gwyn, Morannedd, gwraig Y Parch Stanley Owen, yn grediniol fod y sawl oedd yn gwneud yr inja roc yn poeri arno wrth ei wneud ac o ganlyniad ni fyddai yn ei brynu!

Stondin boblogaidd oedd y stondin lestri islaw’r ‘crossing’ wrth ymyl Capel Seion, Capel y Traeth heddiw sef stondin lestri Davies Wrecsam a byddai’r gwerthwyr yn aros yn nhŷ fy hen nain. Fe gofia rhai am stondin lestri arall ar y gornel dros ffordd i’r ‘Medical Hall’ gyda’r llestri wedi’u stacio’n deuluoedd o gwmpas y stondinwr, neu mewn basgedi gwellt ar y lôn. Yntau’n gweiddi ac yn bargeinio ac yn gwerthu tan wedi deg yn y nos yn enwedig os oedd y tywydd yn braf. Byddai tyrfa fawr yn ymgynnull o’i gwmpas i wrando arno yn mynd trwy’i bethau ac yn gwirioni wrth iddo ychwanegu rhyw jwg llefrith a phowlen siwgr at y llestri i wella ac ychwanegu at y fargen.

Roedd yna stondinau carpedi ym mhen ucha’r maes, nifer o stondinau dilladau yn gwerthu ffrogiau crimplene, bratiau, sgerti a phob dilledyn dan haul. Byddai sawl un yn prynu eu dillad gwelyau, tyweli a chadachau a thaclau llnau yn y ffair a’r dynion yn cael eu tynnu am fargen i’r stondin dŵls dan y ‘crossing.’

Tybed pwy sy’n cofio Tom Nefyn yn pregethu ar y maes ger y Neuadd Goffa neu’r Parchedig Gray Edwards, Nefyn, ar ôl hynny? Pwy sy’n cofio’r sŵn a’r twrw yn dod o’r Prince, y Lion, y Bryn Hir a chefn y George? A thybed pwy sy’n cofio Dr Jôs, un o gymeriadau, Cricieth yn cerdded yn ei goban wen i lawr y stryd ar ei ffordd i nofio’n y môr? (Byddai’n gwneud hyn bob bore gyda llaw). Er y ciwio i fynd drwy’r dref a’r plisman yn cael trafferth i gadw trefn ar y traffig, byddai hogiau’r Cyngor wedi clirio’r cwbl lot y noson honno ac wrth gerdded y maes bore wedyn fyddai’r un stwmp sigarét i’w weld medd fy ewythr; roedd bob dim wedi mynd am flwyddyn arall. Roedd bob man yn hollol lan heblaw am olion trampio ar y maes bach a’r maes mawr.

Hufen Iâ

Ac ar ôl cerdded drwy’r bobl a heibio’r plisman oedd yn cael trafferth cael trefn ar y traffig, doedd wiw mynd o Ffair Cricieth heb gael hufen iâ. Un Cadwaladers. A’r gwerthwr – Dafydd Cadwalader. Dyn oedd yn gwisgo côt fechan wen tri chwarter a ffedog o’i flaen a het wellt ar ei ben; ia dipyn o gymeriad medden nhw ac yn un ffraeth iawn. Dros y ffordd i’r siop ar yr allt roedd yna flwch postio coch ac yn y fan honno, medd Evie Wyn Roberts, fyddai’r hogiau yn hel gyda’r nos. Un yn licio bet neu ddwy oedd Dafydd Cadwalader ac os oedd wedi cael winings golew byddai’n croesi’r ffordd ac yn rhoi cornet bob un i’r hogiau. Yr oedd yr un mor ffeind yn ystod diwrnod chwaraeon yr ysgol gynradd a gofalai ddod â chornet i bawb bryd hynny hefyd. Dyn clên a’i hufen ia yn ddihareb gwlad oedd Dafydd Cadwalader. Roedd yr hufen ia medd Gwyn Owen, Maes Gwyn gynt, Bae Colwyn erbyn heddiw, yn ffres bob dydd. Blas fanila yn unig wrth gwrs, ac os oedd yn rhedeg allan byddai’n cau’r siop am awr i greu mwy ohono ac yna’n agor eto. Roedd dau fwrdd bach ar gyfer eistedd i mewn a chofia Gwyn Owen, fu’n gweithio yno am flynyddoedd, fod Mam Dafydd Cadwalader yn galw yno hefo rhywun am 11.00 y bore i gael ‘knickerbocker glory’. Gwyn Owen fyddai’n cario’r twb crwn a handlen rydd arno i gaffi ‘Blue China’. Roedd ganddo ofn am ei fywyd ei ollwng gan nad oedd yr handlen yn saff. Oedd, roedd hufen ia neu eis crîm Cadawaladers yn ddihareb a thybed pwy sy’n cofio’r nodyn ar ddrws ei siop yn egluro beth oedd cynnwys ei hufen ia : “Into it goes 24 gallons of milk, 5 dozen eggs and a great deal of love and care and a secret ingredient.” Doedd y cynhwysyn pwysicaf un ddim yna! Cred rhai mai hufen ‘condensed Nestle’ oedd o. Mae yna hen ddyfalu wedi bod ond mae un peth yn sicr, tydi perchennog y siop newydd a’i gownter gwydrog crand llawn blasau gwahanol heb gael gafael ar y gyfrinach na’r “secret ingredient”. Holwch, a’r un yw stori pawb heddiw roedd llawer gwell blas ar gynnwys twb fanila Dafydd Cadwalader a werthwyd dros gownter pren. Ond rhaid dweud hyn cyn cloi, mae Mr Gwyn Owen wedi datgan mai ‘Cremilla powder’ o Seland Newydd oedd y cynhwysyn cyfrinachol hwnnw!

Ffair Llanllyfni

Ychydig o wybodaeth sydd gennyf am y ffair hon – ond dyma wahodd ymateb gan ddarllenwyr drwy gychwyn fel hyn. Byddai Glen Jones yn cofio ei mam, Nel Jones o Lithfaen, yn sôn am ddringo’r polyn saim oedd yno. Y dasg oedd ceisio dringo polyn llawn saim a phwy bynnag fyddai’n cyrraedd y brig byddai’n cael lwmp o feicyn! Soniodd hefyd am gystadleuaeth dal mochyn a byddai’r un fyddai’n llwyddo i’w ddal yn cael mynd â fo adref efo fo. Cysylltwch a rhannwch ein hanesion ffeiriau gyda ni.

Eithr Gwared ni Rhag Drwg

Eirlys Gruffydd – ‘Eithr Gwared Ni rhag Drwg’. 6 (Tachwedd 1984), t.10
Cliciwch ar yr erthygl i’w weld mewn maint mwy

Mari Berllan Bitter

Eirlys Gruffydd – ‘Mari Berllan Biter’. 5 (Awst 1984), t.12
Cliciwch ar yr erthygl i’w weld mewn maint mwy

Hela ‘Sgwarnogod

Eirlys Gruffydd – ‘Hela Sgwarnogod’. 1 (Haf 1983), t.6 Cliciwch ar yr erthygl i’w weld mewn maint mwy. 

Gwrachod

Y mae nifer o erthyglau am wrachod wedi bod yn Llafar Gwlad. Os oes gennych ddiddordeb yn y maes hwn – beth am gychwyn drwy ddarllen erthygl Eirlys Gruffydd ‘Hela Sgwarnogod’ o’r rhifyn cyntaf – mae’n rhoi trosolwg ar goelion y Cymry am wrachod a’r gred fod gwrach yn gallu newid i ffurf sgwarnog. Darllenwch yr erthygl yma. Pan ofynnais i griw o ffrindiau yn ddiweddar beth oedden nhw’n wybod am y sgwarnog, tair ffaith yn unig a gefais:

1. “Cwningen gyda choesau hir yw sgwarnog.”
2. “Mae’n gallu rhedeg yn gyflym” a wir roedd yr un ddywedodd hynny yn gallu dyfynnu pennill o faled ‘Guto Nyth Bran’ gan I. D. Hooson “Ysgafndroed fel sgwarnog/ A chwim oedd Guto enwog/ Yn wir dywedent fod ei hynt / Yn gynt na’r gwynt na’r hebog.”
3. “Mae gan Twm Morys ffobia neu thing amdanyn nhw. Mae’n sgwarnoglyd iawn”. Digon gwir, ac wrth gwrs mae gan Bob Delyn gân am ‘Drên bach y Sgwarnogod’

Ond wyddai neb am y goel y cyfeiria Eirlys Gruffydd ati yn ei herthygl sef bod gwrach yn gallu newid i ffurf sgwarnog. Aiff ymlaen i sôn beth ddywed Gerallt Gymro amdanynt a’r defnydd y gwnâi’r derwyddon o’r creadur. Rhoi gwybodaeth gefndirol felly a wna cyn mynd i sôn am chwedlau gwerin diddorol am wrachod ym mhlwyfi Llangadfan a Llanerfyl ym Mhowys. Darllenwch yn ofalus- ac os byddwch yn carafanio neu yn y maes pebyll yn Eisteddfod Genedlaethol Meifod ac yn gweld rhyw sgwarnog yn ei heglu hi ar draws y cloddiau neu’n waeth yn eich gwylio yn bwyta’ch barbeciw cofiwch am y goel fod plwyfolion yr ardal yn credu fod gwrachod yr ardal yn newid yn sgwarnogod.

Cyfeiria Eirlys hefyd at Peggi Jonin, gwrach o ardal Bronant a Rhosywlad, Ceredigion ac mae ganddi erthygl arall yn rhifyn 5 ar Mari Berllan Biter oedd yn byw ym Mhennant, Sir Aberteifi. Yr hyn sy’n ddifyr am yr erthygl hon yw bod llu o straeon gwahanol am Mari ond nid dibynnu ar straeon pobol eraill yn unig a wna Eirlys. Mae’n gwneud ei gwaith ditectif ei hun ac aeth i chwilio am adfeilion Berllan Biter, cartref Mari. Caiff hyd i’r fan lle mae yno “swyn rhyfedd” ac yno cafodd “afael ar ddarnau o grochenwaith, haearn a a gwydr” y credai yn siŵr eu bod yn eiddo i Mari! Difyr, difyr. Ac os yw’r erthygl hon wedi codi cnich arnoch i grwydro a mynd yno am dro y mae yma gyfarwyddiadau manwl ar ddiwedd yr erthygl yn dweud yn union sut mae cyrraedd y fan. Difyr yw ambell gyffyrddiad fel hyn “Tybed a fyddwch chwithau hefyd yn teimlo’r awyrgylch arallfydol sy’n perthyn i’r lle? Anodd cael camera i weithio yma…” Aeth hi ddim i gloddio lle bu’r llawr a dod i hyd i rai o binnau rheibiol Mari, ond efallai y byddwch chi awydd gwneud hynny?!  Darllenwch yr erthygl ar Mari yma.

GWRACHOD BETWS

Does dim sôn am gysylltiad y sgwarnog a gwrachod yn erthygl Griff Griffith ‘Gwrachod Betws’ o’r chweched rhifyn. Byddai ‘Cathod a gwrachod’ wedi bod yn deitl addas i’r erthygl hon gan mai dyma sydd yn dod â’r ias wrth ddarllen. Stori iasol sydd y mynd â ni i hen westy a arferai fod ar yr A5 ger Pentrefoelas yn y flwyddyn 1813 yw’r hanesyn hwn –

Yn y flwyddyn 1813 caed fod amryw o bobl fyddai wedi treulio noson neu ddwy yn lletya mewn gwesty ar ochr yr A5 yn colli llawer o’u harian a’u heiddo… Roedd dyn o’r enw Esmor Prys yn byw yn Nolwyddelan, hen swyddog o’r fyddin ac am nad oedd yr awdurdodau’n medru taflu llawer o oleuni ar y dirgelwch, penderfynodd Prys gymryd pethau i’w ddwylo ei hun ac ymchwilio i sut y digwyddai y colledion…

Cerddodd y Swyddog i mewn un nos Sadwrn, a’i lifrai lliwgar yn tynnu sylw mawr. Cafodd groeso brwd gan y ddwy wraig, a deallodd ar ei union eu bod hefyd yn ddwy chwaer. Wedi sgwrsio peth a chael swper, heb i neb sôn am ddirgelwch y lladradau, aeth y Swyddog i fyny i’w ystafell.

Ni fwriadai Esmor Prys droi i gysgu ar noson mor dyngedfennol. Yn hytrach gosodd ei gôt a’i wregys yn dwt ar ganol llawr ei ystafell wrth ochr y gwely, ei gleddyf ynghyd o dan dillad y gwely, a’i law dde yn dynn amdani, ac yna diffoddodd y gannwyll gan syllu yn union drwy’r tywyllwch i gyfeiriad ei ddillad, lle roedd peth arian rhyddion wedi eu rhoi yn bwrpasol…

Mae’n debyg ei bod tua hanner awr wedi dau y bore pan glywodd sliffian slei o gyfeiriad y ffenestr. Daeth dwy gath dan snwyro i ganol llawr yr ystafell, a dechrau bodio’r dillad a’u pawennau a thynnu ar y lifrai a’u hewinedd. Llithrodd peth o’r arian o boced y got, a cheisiodd un o’r cathod gasglu’r arian ,a chau ei cheg yn daclus amdanynt ac roedd y llall yn brysur gyda chadwyn y wats aur… Gwasgodd Esmor garn ei gleddyf ac mewn un symudiad chwim, chwipiodd ei gleddyf i’w chyfeiriad gan daro un o’r cathod. Gyda sgrechiadau oedd yn rhwygo’r nos, rhuthrodd y ddwy allan drwy’r ffenestr. Cododd Esmor i’r ffenestr i weld a oedd unrhyw olwg o hynt y lladron ond roedd pob man yn dawel.

Cododd yn eithaf cynnar y bore canlynol ac aeth i lawr i’r ystafell fwyta gyda’r bwriad o godi cwyn difrifol gyda’r ddwy chwaer, ond sylwodd mai dim ond un ohonynt oedd yn gweini y bore hwnnw.

Wrth edrych trwy ddrws y gegin gefn yn ddiweddarach, gwelodd Prys y chwaer arall yno yn symud yn ôl a blaen gyda bandyn gwyn am ei braich, ac roedd yn amlwg na fyddai yn dod i’r golwg y bore hwnnw. Wedi talu am ei lety aeth allan yn araf a throdd i ganlyn mur y Gwesty oedd yn rhedeg o dan ffenestr ei ystafell wely a chafodd dri darn o’i arian ar lawr. Sylwodd ar y smotiau gwaed, a dilynodd y rheini i gyfeiriad drws y gegin gefn. Trodd ar ei sawdl pan ddaeth wyneb dynes yn dynn ar wydr y ffenestr gefn, a’i llygaid yn pefrio gan ddangos ei dannedd, fel cath wedi’i chythruddo.

Roedd Esmor Prys wedi profi rhywbeth iddo’i hun, hyd yn oed os na choeliai neb arall ei stori.

Dyna stori fyddai’n gwneud ffilm fer dda arswydus ar gyfer noson Calan Gaeaf. Wyddoch chi rywbeth am y gwesty? Glywsoch chi am straeon tebyg? Clywais am hanes Dorti Ddu, gwrach arall o ardal Llannor yn Llŷn – nid wyf wedi darllen amdani yn Llafar Gwlad ond os oes gan rai ohonoch wybodaeth amdani – rhowch wybod. Hefyd mae sôn am dair gwraig oedd yn byw yn ardal Llanbedrog, Llŷn. Cafwyd y dair yn euog am reibio ac o fod yn wrachod a chawsant eu dedfrydu i farwolaeth. Yn nôl y sôn dyma’r unig achos o ddienyddio gwrachod yng Nghymru. Roedd a wnelo dwy chwaer Cefn Llanfair sef plasty bychan yn yr ardal â hyn- bu farw’r ddwy a thaflwyd y bai ar y ‘gwrachod.’ Gwn bod cysylltiad teulu rhwng Cefn Llanfair a Phlas Glyn y Weddw – a bod hyn i gyd wedi digwydd tua 1620. A oes modd taflu mwy o oleuni yma hefyd?

I ddilyn sgwarnog arall, labelwyd Elin Ifans o Bant y Wennol, Mynytho Llŷn fel gwrach gan yr ardalwyr gan fod yna nifer o ddigwyddiadau rhyfeddol wedi digwydd yn ei chartref yn 1866. Bu cryn ddamcaniaethu am y digwyddiadau hyn ac mae’n bosib mai poltergeist oedd y tu ôl i’r cyfan. Beth bynnag os oes gennych chi fwy o wybodaeth am yr hanes difyr hwn – gwn bod llyfryn wedi’i gyhoeddi am yr hanes ac i ‘Almanac’ ddramateiddio’r hanes beth amser yn nôl erbyn hyn – byddai’n ddiddorol gwybod lle y claddwyd Elin Pant y Wennol. Gwn bod rhai llythyrau wedi ymddanos yn Llanw Llŷn yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn holi am y fan ond hyd y gwn i ni chafwyd ymateb. Cysylltwch a rhowch wybod os y gwyddoch.

I gloi, os oes rhai ohonoch yn gwaredu at wrachod beth am i chi ddilyn cyngor Eirlys Gruffydd eto, gweler erthygl ‘Eithr Gwared ni Rhag Drwg’ o’r chweched rhifyn – darllenwch yma. Y ffordd orau meddai i ddiogelu eich cartref rhag gwrachod “yw tyfu llysiau sy’n gas gan wrachod o gwmpas y tŷ” ac mae’n enwi rosmari, teim, saffri, lafant a phersli. Ni ddaw gwrach ar eich cyfyl os yw’r griafolen yn tyfu yn ymyl y tŷ chwaith. Wyddoch chi am fwy o gynghorion tebyg? Rhowch wybod!