Ia doctor dail meddwn i a byd digon gwrywaidd fel pob byd arall heddiw yw’r byd meddygol. Wrth geisio dwyn erthyglau ‘meddygol’ Llafar Gwlad at ei gilydd dyma ganfod a chadarnhau mai felly yr oedd hi erstalwm hefyd. Dyna i chi Feddygon y Ddafad Wyllt o Ben Llŷn, teulu fu wrthi am dros gan mlynedd yn gwerthu eli ar gyfer codi’r ddafad wyllt. Yn ôl y sôn fe lwyddwyd i wella 29,999 o gleifion a dim ond un fu farw a Jane Aubrey Evans o Fryn Teg, Llanllyfni yn Arfon oedd y wraig honno. Er i’r ddau gefnder o Siop Pengroeslon a Siop Pengraig, Llangwnadl barhau i werthu’r eli ar ôl y digwyddiad hwnnw fu pethau ddim cweit yr un fath wedyn – roedd fel twll yng ngwaelod cwch ac unwaith mae twll yng ngwaelod cwch, buan iawn y daw’r dŵr i mewn.
Dyfynnaf bennill o faled gan Gruffydd Parri –
“Peth od fod dyn o berfedd gwlad
O ymyl Aberdaron
Yn medru rhoddi stwff mor rad
I wella’r defaid gwylltion.”
Digon gwir a chyfeiriwyd at “ddawn digwestiwn” y diweddar Owen Griffith o Ben Llŷn yn yr erthygl ‘Chwythu ar yr Eryr’ yn y seithfed rhifyn. Canolbwyntir fwy fwy yn yr erthygl ar ddawn Mr Ted Parry o ardal Llanrwst ac yn ddiweddarach o Landudno i wella’r eryr nid y ddafad wyllt. Roedd yntau hefyd yn aelod o deulu a feddai’r ddawn gwella. Difyr yw’r paragraff sy’n sôn am natur y driniaeth oedd yn para chwe diwrnod –
Yn yr erthygl ‘Ennaint Pantycefn’ o Llafar Gwlad, 11, crwydrwn i Frechfa gyda Thomas Davies a chyfarfod teulu Dafydd Jones Pantycefn, Cwm Gelligrin. Saer coed wrth ei alwedigaeth oedd yn gwneud eli neilltuol, antiseptig oedd yn gwella clwyfau pan oedd pob triniaeth yn methu. Gall rywun ddarllen mewn cylchgronau sgleiniog heddiw am hanesion ‘gwella’ anhygoel gwahanol bobl ond mae’r hanes hwn yn ddarllen difyrrach. Dywed Thomas Davies fel hyn –
Roedd mab Dafydd Jones gyda’r Heddlu yn Llundain. Roedd tîm pêl droed Heddlu Llundain yn chwarae Heddlu Ffrainc yn y wlad honno. Cafodd un o dîm Llundain anaf ar ei ben-lin. Cafodd driniaeth gorau posibl mewn mwy nag un o ysbytai gorau y Brifddinas, ond nid oedd ddim gwell, y clwyf yn dal i redeg trwy’r amser.
Roedd P.C. Jones Pantycefn yn digwydd bod yn gyfaill i’r Heddwas gafodd ei anafu ac fe’i berswadiodd i ddod adref i Gymru gyda ef i gael yr eli.
Dyma gyrraedd Pantycefn a dechrau ar y driniaeth. Gofynnodd y Saer i’r Heddwas i eistedd ar y fainc yn ei weithdy, yna tynnodd y gweithredwr gyllell o’i logell – tebyg mai hon oedd yn ei ddefnyddio i lanhau ei bibell. Dechreuodd ar ei orchwyl, sef agor y clwyf a’i lanw a’r eli gwaith cartref. Trannoeth yr un driniaeth eto, a’r trydydd dydd yr un fath.
Erbyn yn roedd y clwyf lawer iawn yn well, a phara i wella wnaeth bob dydd. Daeth yr amser iddynt ddychwelyd yn ôl i Lundain. Ni fu fawr o dro cyn ei fod yn ôl wrth ei orchwyl yn hollol iach. Lawer gwaith y diolchodd am y wyrth a gafodd trwy ‘Eli Pantycefn’.
Teulu arall gyda dawn gwella oedd teulu’r Ifansiaid o Ogledd Cymru eto, ac fe ŵyr sawl un am Oel Morus Ifans o Bwllheli. Ei enw swyddogol yw ‘Olew Gewynnau Morus Ifans’ a cheir llun o’r botel sy’n gwerthu’r eli gyda’r erthygl yn Llafar Gwlad, 17. Mae’n cael ei werthu o hyd ac os byddwch am gael gafael arno ewch i’r siop drin gwallt drws nesaf i Siop y Ffotograffydd Dewi Wyn ym Mhwllheli ac fe gewch botel yno.
Dyma enwi dri teulu yma a’r ‘doctoriaid’ i gyd yn ddynion! Ond, mae sôn bod Meddyges arbennig (diolch byth amdani!) o Fryn Canaid, Uwchmynydd ym mhen draw Llŷn. I’r rhai ohonoch sydd yn gyfarwydd â lluniau o Ynys Enlli o’r Tir Mawr efallai y cofiwch am luniau o ddau fwthyn gyda’r ynys yn y cefndir. Y bwthyn agosaf atoch yw Bryn Canaid gyda Chae Crin a’r Swnt y tu ôl iddo. Anne Griffith oedd y feddyges hon ac fe ddywedir bod ganddi gafn mewn craig ger ei thŷ ac ar ôl iddi dorri twll yn ei ochr mi fyddai’n ei ddefnyddio i wneud ac i ddal trwyth gwella. Sonnir amdani yn gwneud trwyth gyda Bysedd y Cŵn i wella gwendid y galon; yn defnyddio dail poethion i wella cricymala ac yn defnyddio baw gwyddau a gwymon sidan i wella’r eryr. Tybed ai’r un oedd meddygyniaeth Mr Ted Parry o Lanrwst i wella’r un aflwydd?
Does dim erthygl am Feddyges Bryn Canaid yn Llafar Gwlad ond byddai’n dda cael gwybod mwy am y wraig hon. Oes disgynyddion iddi tybed a beth yw eu hynt a’u helynt erbyn hyn? Beth ddigwyddodd i Anne Griffith? Cysylltwch os gwyddoch am unrhyw ferched â dawn gwella. Mae angen cael eu hanes hwythau- mae dynion yn hogio gormod o sylw yng ngholofnau BMJ (British Medical Journal) Llafar Gwlad!
Llafar Gwlad 