Enwau lleoedd

Do, mae’r “Cymry wedi cymryd diddordeb erioed yn eu milltir sgwâr. Maent hefyd wedi ymddiddori dros y canrifoedd yn enwau’r filltir sgwâr honno” fel y dywed Tomos Roberts yn yr erthygl ‘Tyst yw’r chwedl i’r enw’ yn Llafar Gwlad, 74. Fel yr awgryma’r teitl, olrhain cysylltiadau enwau lleoedd â chwedlau a wna’r erthygl.

Chi drigolion Tudweiliog, fe wyddoch chi mae’n siŵr am y chwedl onomastig i esbonio’r enw Tudweiliog. Dyfynnaf o Llên Gwerin Sir Gaernarfon –

Tudweiliog sydd enw ar blwyf yn Lleyn, yn y gorphenol pell, pryd yr oedd yr holl arwynebedd rhwng Lleyn a’r Iwerddon yn fath o gorsdir ag y gellid ei dramwy ol a blaen ar droed. Dyma fel y bu, yn ol tystiolaeth ceidwadwyr llên a thraddodiad: Yr oedd Person Tudweiliog yn dal bwyoliaeth hefyd yn yr Ynys Werdd, Gwasanaeth yn Lleyn yn y boreu, a ffwrdd a’r Person ar gefn ei geffyl – Weiliog, tu hwnt i’r gors at wasanaeth y prynhawn. Adref at y gosber – ar y daith, suddai traed y ceffyl mewn rhai mannau, arafai hynny beth ar ei gerddediad, “toc a da” clywai y gwir parchedig gloch ei Lan yn galw ar y plwyfolion – fod amser dechreu’r gwasanaeth gerllaw, ac ebai ef yn ei ffrwst wrth ei geffyl, “Tud Weiliog!”

Medd Tomos Roberts – “y mae yma yn amlwg elfen gref o gelwydd golau, ond y mae yn y chwedl hedyn o wirionedd hefyd ac efallai fod yma enghraifft o gof gwerin yn ymestyn ymhell i’r gorffennol. Yr oedd tir sych yn cysylltu Cymru ac Iwerddon amser maith yn ôl. Y mae yn y chwedl hon adlais cryf o’r rhan honno ail gainc y Mabinogi lle mae’r cawr Bendigeidfran yn gallu cerdded o Gymru i Iwerddon a’r holl gerddorion offerynnol ar ei gefn gan nad oedd y môr yn fawr.”

Difyr, ynte? Difyr fod gan y Cymru eu ffordd eu hunain o esbonio enwau lleoedd. A sut mae esbonio’r enw ‘Tudweiliog’ go iawn gofynnwch? Yn ôl Ifor Williams enw person wedi goroesi mewn enw lle ydyw. Tudwal yw’r enw yma.

O.M.Edwards ddywedodd mai dagrau pethau yw nad ydym yn gwybod ystyr enwau lleoedd. Ysgododd hynny imi fynd ati i ymchwilio i enwau lleoedd yn fy milltir sgwâr. Dyma flas ar ambell un i chi –

• Daron – Mae Daron yn enw cyffredin ym Mhen Llŷn. Yn ôl Ifor Williams, duwies nid duw, oedd Daron – duwies y dderwen. Difyr yw ychwanegu fod y Celtiaid yn Ffrainc yn arfer addoli duwiesau a elwid Dervonae.

• Afon Dwyfor – Duwies eto “yn ddiamheuol” medd Ifor Williams fel yr afon Dwyfach.

• Llangwnadl – Nant + gwnadl yn troi yn Langwnadl. Efallai bod rhai ohonoch wedi meddwl mai Llan Gwynhoedl sant ydyw, ond yn ôl Ifor Williams, Llanwnadl fyddai’r ffurf wedyn.

• Botwnnog – Yr hen enw Bod-dywynnog. Dyma enghraifft o ddwy d yn taro yn erbyn ei gilydd ac yn rhoi t. Ond cofiwch sillafu yr enw’n gywir – does dim dwy t yn y Gymraeg – Botwnnog felly amdani.

• Mochras –Mae traeth Mochras ym mhen draw bae Porth Mawr, Abersoch. Dyma ardal llawn tai haf a’r ymwelwyr yno, chwedl pobol Llŷn fel ‘chwain traeth.’ Ystyr? Bae neu benrhyn moch yn ôl Ifor Williams. Oni soniodd Saunders Lewis – “ac wele’r moch.” Rhy hwyr yn hanes Mochras mae arnaf ofn.

• Sarn – Cerrig wedi eu gosod er mwyn hwyluso croesi afon neu gors wlyb. Ie, lle gwlyb yw Sarn Mellteyrn o hyd. Pentref bychan ydyw, y lleiaf yn Llŷn ond pentref â thair tafarn!

• Fferm Coch y Moel – A’r ystyr? Llysenw oedd hwn ar berchennog y ffarm slawer dydd!

• Yr Eifl – Mae Geraint Jones, Trefor, yn cynddeiriogi wrth glywed pobl ddiarth yn bedyddio’r mynydd hwn fel “the Rivals” ac yn ffromi bod tafarn o’r un enw yn Llanhaelhaearn. Beth yw ystyr yr Eifl felly? Golyga ‘y ddwy fforch’ – darlun da o’r mynydd hwn rhwng afon a llyn.
  Gafl yw fforch, y lluosog yw geifl. Felly nid lluosog yw Yr Eifl.
  Merch eofn oedd yn hoff o grwydro llethrau’r Eifl oedd y cymeriad Luned Bengoch yn y nofel o’r un enw gan Elisabeth Watkin Jones a biti na fyddai fforch yr Eifl yn codi ofn ar yr ymwelwyr hŷ sy’n tramwyo ar y ffordd sy’n rhedeg hyd ei godra am Ben Llŷn yn yr haf. Dywed rhai bod pobl Llŷn bron mor gysetlyd â phobl Môn a’u bod angen “passport i groesi’r Eifl!” Mae Gruffudd Parri, awdur y clasur Crwydro Llŷn ac Eifionydd, yn sôn mewn ysgrif yn y gyfrol Mân Sôn am hen ffarmwr o Lŷn yn rhoi ateb sydyn i rywun a ddywedodd wrtho fod Llŷn ymhell o bob man drwy ddweud mai “pob man arall sydd yn bell o Ben Llŷn.”

• Bodegroes – Dyma gyrchfan sawl seleb o A. A. Gill hiliol a sarhaus i Siân Tywydd siriol a wendeg. Plasty ydyw ar gyrion Pwllheli a gollodd ei seren Michelin werthfawr yn ddiweddar. Gwell gan Gymry Llŷn dramwyo falla i Benlan ym Mhwllheli boed am chips mewn un siop neu bicio dros ffordd i’r dafarn enwog yn llawn lluniau o’r Ysgol Fomio a darllen soned ‘1937’ R. Williams Parry ar y muriau gwynglachog.
  Dywedir mai enw lluosog am ffrwyth y rhosyn gwyllt yw egroes ond mae Melville Richards yn gyndyn o’i dderbyn. Y mae am i ni ystyried bod+y+croes sydd yma. Y mae Glenda Carr yn sôn am y cyfeiriad cynharaf ar yr enw sef pethegoes a hynny yn 1352. Mae’n mynd i’r afael â damcaniaeth Melville Richards ac yn dod i gasgliad mai tŷ lle gwelir llawer o rosynod gwyllt ydyw. Ac o fynd yno mae’n llawn haeddu’r enw gyda’r rhosyn gwyllt yn “fil harddach” na’r llwyni dof eraill sydd yno.

• Bodermid – Y mae sawl stori ysbryd yn gysylltiedig ag ardal Aberdaron megis y rhai am gŵn Annwn yn dilyn personiaid, Ysbryd Parwyd a’r rhai am fynachod Enlli ar y swnt.
  Beth am Bodermid? Yn ôl Glenda Carr dywed fod Bodermid yn ardal Anelog yn “hen enw”. Dywed mai’r gair ‘hermit’ yw ‘ermid’ yma, ac yr arferid defnyddio ermid am hermit. Dyfynna Lewis Glyn Cothi yn cyfeirio at frudiwr “Ieuan Ermit o Normant”. Gerllaw mae Porth Meudwy, y porth traddodiadol i groesi i Enlli. Pwy oedd hwn dybed?

• Bodfel – Enwir Bodermid a Bodfel yn nofel Gwen Pritchard Jones a gipiodd y Daniel Owen yn 2006 sef Dygwyl Eneidiau. Mae Bodfel yn Llannor yn Llŷn. Ac ym Modfel yr aeth Gwen Pritchard Jones â’r darllenydd i noson o gyfeddach a dawns.
  Bod + mel yw’r ystyr? Na, dim honeyeyd dwelling – rhy ffansiol yn ôl Geraint Lewis. Awgrymodd Melville Richards mai enw personol Mael sydd yma neu enw cyffredin ‘mael’ sef tywysog. Tuedda Glenda Carr i gytuno ag ef. Bellach mae Bodvel Hall wedi gweld dyddiau gwell – testun nofel arall efallai?

• Bodwyddog – Bu Wil Bodwyddog yn destun ysgrif gan Harri Parri yn ei lyfr Iaith Brain ac Awen Brudd. Dyma gymeriad ardal a fedrai iaith y brain. Ffermdy yn ardal Rhiw yw Bodwyddog ac fe geir Bodwyddog Fawr a Bach. Aeth Melville Richards ati i’w ddadansoddi fel hyn.
  Bod = preswylfa a gwyddfa = ansoddair gyda’r ystyr coediog. Diddorol – lle digon di-goed yw Llŷn ac eithrio coed Madrun a choed Nanhoron fu’n destun sawl telyneg ac ysgrif i’r Prif Lenor John Gruffydd Jones Abergele (Nanhoron gynt). Mae coed yn ardal Bodwyddog hefyd. Fodd bynnag fe gyflwynodd Melville Richards yr enw personol Gwyddog yma. Os felly dyma enw personol sydd wedi hen fynd.

• Tywyn – Mae tywyn yn air cyffredin yn Gymraeg am draeth tywodlyd. Yn Llŷn fe geir Tywyn a Phorth-tywyn ger Tudweiliog. Sylwer fod tywyn yn cael ei sillafu gydag ‘y’ yn yr ail lythyren. Dyna sy’n gywir. Yn ei darddiad mae’r gair tywyn yn perthyn i’r gair tywod.

Newidwyd llawer o enwau dros dreigl amser. Ystumiwyd rhai er mwyn eu gwneud yn haws i’w hynganu er enghraifft mae’n haws dweud Berch am Abererch. Dywediad da yw hwnnw am rywun amleiriog “Yn mynd rownd Berch i gyrradd Pwllheli”. Rhaid bod pobl debyg ym Môn – sy’n mynd rownd Sir Fôn i ddweud eu stori nhw! Ac rwy’n siŵr fy mod innau ‘wedi mynd rownd Berch’ yn yr erthygl hon hefyd, ond peth felly yw olrhain enwau lleoedd. Cofiwch, os oes gennych chi enw, neu stori tu ôl i enw enw, cysylltwch â ni! Neu os am ddarllen am chwedlau onomastig darllenwch Llafar Gwlad 75 (t.10) a 76 (t.8).