Colofn gyson yn Llafar Gwlad yw’r golofn ‘Mynwenta’ gan Gwenllian Awbery. Ac os ydych chi, fel fy mam, yn hoff o hel mynwentydd (sy’n hen arferiad Cymreig gyda llaw) yna mi fydd y golofn hon yn siŵr o daro tant. Mi fyddai rhai yn gweld fy mam fel creadures ddigon od tasa nhw’n gwybod ei bod yn hoff o ddod o hyd i fedd rhywun neu’i gilydd ac yn hoff o ddarllen arysgrifau ar gerrig beddi. Ond nid adyn unig mo fy mam – rwy’n amau mai dynes go debyg yw Gwenllian Awbery! Aiff Gwenllian Awbery ati i ddyfynnu rhai o englynion a thribannau a welodd ar ambell garreg fedd. Sonia yn Llafar Gwlad, 75, am y triban hwn a welodd ym mynwent eglwys y plwyf, Llansanwyr, ger y Bontfaen sy’n dyddio o 1880 (yr enghraifft gynharaf a welodd o driban ym Morgannwg gyda llaw) –
Wel dysgwch rhifo’ch dyddiau
A chofiwch Frenhin angau
Hen ac Ieuangc cryf a gwan
A ddaw i’r fan rwy finau.
Tebyg iawn yw’r pennill hwn a welir yn fynych ar gerrig beddi mewn mynwentydd yn y de –
Cofia, ddyn, wrth fyned heibio
Fel ‘rwyt tithau minnau fuo;
Fel ‘rwyf finnau tithau ddeui,-
Cofia, ddyn, mai marw fyddi.
Gwelodd Gwenllian Awbery enghreifftiau o’r pennill yn dyddio o ail hanner y ddeunawfed ganrif; mae’n gyffredin iawn mewn arysgrifau o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg; ac mae’r enghraifft fwyaf diweddar y gŵyr amdani yn coffáu rhywun a fu farw yn 1967. Mae’n bennill felly a fu’n rhan o’r traddodiad am o leiaf ddau gan mlynedd.
Breuder bywyd yn un o’r themâu sy’n codi amlaf ar yr arysgrifau a geir ar gerrig beddau. Fel y dywedodd y Salmydd, “Dyddiau dyn sydd fel glaswelltyn: megis blodeuyn y maes, felly y blodeua ef.” Mae’n anodd i lawer amgyffred y profiad o golli plentyn. Ond yr hyn sy’n anhygoel yw dewrder y rhieni sy’n glynu wrth y gobaith fod y plentyn yn mynd i well byd. Cymerer yr enghraifft yma y cyfeiriodd Gwenllian Awbery ato yn Llafar Gwlad, 79 –
Ymagor fel blodeuyn wnaeth
Gan wenu yna ffwrdd yr aeth
I ailymagor uwch y sêr
Lle na ddiflanna’r blodau pêr.
Fe welir yn aml obeithion pobl gyffredin am rywbeth amgenach na phoenau a dioddefaint y byd hwn. Weithiau nid oes angen mwy na dweud yn syml, mai gwynfyd ydyw –
Fy nhad a mam ystyriwch hyn
Duw’n cymrodd yn fy ienctid
O’r byd a’i holl deganau ffol
I gael tragwyddol wynfyd.
Wrth gwrs, rhaid cofio nad cerddi yn unig a welir ar gerrig beddi. Fe geir adnodau o’r Beibl ar sawl carreg fedd. Ymchwilio i hynny a wnaeth Gwenllian Awbery yn Llafar Gwlad, 87 – darllenwch yr erthygl yma.
Nid canolbwyntio ar gerrig beddi o’r gorffennol pell yn unig a wna Gwenllian Awbery. Yn Llafar Gwlad, 110, sonia am ffyrdd mwy diweddar i deuluoedd goffáu anwyliaid. Un o’r datblygiadau mwyaf trawiadol yw rhoi llun o’r un a fu farw ar y garreg fedd – technoleg gyfoes yn cynnig ffordd newydd o gofio a choffáu. Nid dyma’r unig luniau a welir ar y gerrig beddi chwaith. Fe geir dewis eang o ddelweddau wedi eu cerfio erbyn hyn, rhai yn amlwg yn adlewyrchu diddordebau’r ymadawedig – dyn yn pysgota, llong hwylio neu lun ci. Dro arall gallwn deimlo’n weddol hyderus mai cefndir ac ymlyniad cenedlaethol sydd yn egluro’r llun. Cennin Pedr, draig i Gymro er enghraifft. Dyma ddulliau newydd medd Gwenllian Awbery o goffau anwyliaid, dull sydd wedi datblygu dros y deg, ugain mlynedd diwethaf. Dywed y byddai’n ddiddorol gwybod sut ac o ble daeth y newid. Hola, “ai arferion newydd sydd wedi datblygu yn y fan a’r lle yw’r rhain, neu newid sydd wedi dod i Gymru o rywle arall?” Wyddoch chi’r ateb tybed?
I gloi ar nodyn personol, dyma eich cyfeirio at yr arfer o roi englynion ar gerrig beddi. Ar fedd fy hen ewythr, Gwilym Tudor Jones, gynt o’r Greigddu, Trawsfynydd er enghraifft y mae’r englyn hwn o ‘Englynion Coffa Hedd Wyn’ gan R. Williams Parry –
Gadael gwaith a gadael gwŷdd, – gadael ffridd,
Gadael ffrwd y mynydd;
Gadael dôl a gadael dydd,
A gadael gwyrddion goedydd.
Addas i ŵr oedd yn goedwigwr a’i wreiddiau yn y Traws. Oes penillion neu englynion gan rai o feirdd mwy diweddar Cymru wedi eu harysgrifio ar gerrig beddi perthnasau neu gyfeillion i chi tybed? Gadewch i ni wybod. Wrth gwrs, ambell waith bydd englyn neu bennill yn cael ei gyfansoddi yn arbennig ar gyfer yr ymadawedig. Cyfansoddodd Yr Athro Iolo Wyn Williams yr englyn hwn i fy nhaid Dafydd (Eic) Morris Jones, brawd Gwilym Tudor – un oedd wrth ei fodd mewn cwmni ac oedd yn mwynhau adrodd straeon o’i blentyndod –
 herfeiddiol gorffolaeth – a hudol
ffrwd ei Fabinogaeth,
bu’n sirioli cwmnïaeth.
Felly yr oedd, felly yr aeth.
A dyma gwpled sydd ar fedd fy hen daid, William Jones, Gynt o Fwlch y Ffordd ond a symudodd i’r Greigddu ar ôl priodi gyda fy hen nain Catherine Tudor, Nant y Frwydr, Cwm Prysor.
Wyt fud ŵr diwyd a da,
Ochain mae’r Greigddu Uchaf.
Islaw, mae’r llinell hon i goffau’r ddau, fy hen daid a’m hen nain – ‘Rhodd Duw yw rhieni da.’ Claddwyd y pedwar ym Mynwent Pencefn, Trawsfynydd.
Heb fod yn bell mae mynwent Llanffestiniog ac yno mae bedd ‘Lei Becar’, Elias Jones, fy hen daid ar ochr fy mam y tro hwn. Ar y garreg fedd mae geiriau o Lyfr y Diarhebion, geiriau addas i fecar prysur; ‘Ni fwytaodd ef fara seguryd’. Ar yr un garreg mae llinell o emyn sef ‘ Cymer di fy nwylaw’n rhodd’ i gofio fy hen nain Margaret oedd yn wniadwraig arbennig. A chefais fy enwi ar ôl y wraig hon.
Cysylltwch os am ychwanegu sylw – gallai eich ymateb chi esgor ar destun erthygl arall i Gwenllian Awbery.
Llafar Gwlad 