‘Gwenu fel cath bot’

Mae’r dywediad ‘gwirioni’n bot’ yn tarddu, o bosib, â gwenu fel cath bot. Roedd cathod porselin yn gyffredin ers talwm, ac yn aml iawn roedd rhyw wên wirion ar eu hwynebau.

Yn Saesneg, mae’r dywediad ‘to grin like a Cheshire cat’ i’w glywed o hyd. Mae’r ‘Cheshire cat’ yn un o gymeriadau rhyfedd Lewis Carroll yn Alice’s Adventures in Wonderland – ond mae’n seiliedig ar draddodiad hŷn na hynny. Hoff ddehongliad pobl sir Gaer ydi bod y sir yn enwog am ei ffermydd llaeth ac felly bod digon i gadw’r cathod yn hapus. Yn hynny o beth, gall fod yn tarddu o’r un gwreiddyn â’r idiom Cymraeg: ‘gwenu fel cath wedi cael ei llefrith’. Awgrym arall yw mai cyfeiriad at ‘bot llefrith cadw’ ydi’r un yn y dywediad Cymraeg – roedd pot pridd felly gyda chaead llechen arno ar bob fferm oedd yn corddi.

Ond mae hanesyn arall yn esbonio pam mai dywediad braidd yn sbeitlyd ydi’r un am y ‘Cheshire cat’, gan awgrymu bod rhywun yn dangos gormod o’i ddannedd a chig ei ddannedd wrth wenu. Ers talwm, meddir, roedd peintiwr arwyddion tafarnau yn sir Gaer ac mi baentiodd sawl llun ar gyfer tafarnau o’r enw ‘Lion’. Yn anffodus, roedd rhai o’r llewod yma’n debycach i gathod – ac roedd yna wên wirion braidd ar eu safnau nhw.

‘gwenu fel be’ ddwedwch chi?

Tu hwnt i Hwntw – Llên gwerin y Wladfa

Robin Gwyndaf. 86 (2014), t.12

Cael cyfle i adnabod trigolion mwyn Y Wladfa – braint nodedig iawn yw honno. A dyna’r fraint y cefais innau ei phrofi yn helaeth. O’r herwydd, mawr iawn fy nyled. Mawr iawn hefyd yw’r hyfrydwch yn awr o gael rhannu â’r darllenwyr ryw ronyn o gyfoeth diwylliant gwerin y Gwladfawyr.

Cyn bwrw ati i wneud hynny, fodd bynnag, gair o gyflwyniad am y ddolen a fu rhyngof i â’r Wladfa er yn ifanc iawn. Yn gyntaf, cael fy ngeni yn Yr Hafod, ffermdy mynyddig braf ym mhlwyf Llangwm, Uwchaled, a’r tŷ wedi’i adeiladu gan neb llai na Michael D Jones, prif sefydlydd y Wladfa Gymreig. Ond fe ddylwn ddweud: cael ei adeiladu gan Michael D Jones ac Ann Jones, ei briod. Y mae ei henw hithau ar y garreg a saif uwchben y drws ffrynt – carreg a gerfiwyd gan ‘Derfel’. Adeiladwyd y tŷ yn 1868, dair blynedd wedi sefydlu’r Wladfa. Sillafwyd enw’r tŷ fel hyn: ‘Rhavod, gyda ‘v’, nid ‘f’, gan ddilyn arfer y Gwladfawyr cynnar. Cof gennyf glywed fy mam yn sôn am ei thad yn cael ei gario yn flwydd oed o’r hen dŷ, Foty Arddwyfan, i Rhavod, y tŷ newydd, yn 1868. Adeiladwyd un tŷ arall hefyd yn yr ardal gan Ann a Michael D. Jones, sef Bryn Llys, ar gyrion plwyf Llanfihangel Glyn Myfyr.

Er mor anghysbell oedd ein cartref, deuai ymwelwyr lawer yno i’n gweld, yn gymdogion, cyfeillion a theulu. Ymhlith yr ymwelwyr cyson yr oedd ewyrth inni, Aneurin Hymphreys, Y Bala, a’i briod Eiddwen. Treuliodd hi ei phlentyndod yn Y Wladfa a bu’n rhannu â ni’r plant ar aelwyd Yr Hafod lawer iawn o’i hatgofion byw am y dyddiau difyr hynny ym Mhatagonia bell. Pan ddeuthum innau yn y man i ddarllen nofelau a storïau antur y cymwynaswr, R Bryn Williams, llyfrau megis Y March Coch (1954), Bandit yr Andes (1956), a Croesi’r Paith (1958), does ryfedd yn y byd imi gael blas anghyffredin arnynt.

Dathlu canmlwyddiant Y Wladfa
1865-1965

Yn 1965 ar achlysur dathlu canmlwyddiant sefydlu’r Wladfa yn 1865 treuliodd oddeutu 70 o ‘bererinion’, fel y gelwid hwy, dair wythnos fendigedig ym Mhatagonia (22 Hydref- 2 Tachwedd 1965). Drwy haelioni Jenkyn Alban Davies, cynigiodd Cyngor Eisteddfod Genedlaethol Cymru ysgoloriaeth i alluogi un person o dan 25 i ymuno yn y dathliadau. Dyna’r fraint fawr a gefais i, a bu’n brofiad bythgofiadwy: cael bod yn rhan annatod o’r dathliadau; cael cyfle i gofnodi hanes y dathlu mewn cyfres o ddeg ysgrif (ar ffurf llythyrau) yn Y Faner; cyfle i rannu peth o orfoledd y dathlu wedi hynny mewn sawl sgwrs a darlith hwnt ac yma yng Nghymru. Uwchlaw dim, cael y fraint amheuthun o gwrdd â phersonau lawer yn Y Wladfa a fu’n gyfeillion ffyddlon gydol fy mywyd – personau megis Tegai Roberts a’i chwaer Eluned Fychan (de Gonzales).

Ar gof a chadw: medi’r cynhaeaf a gosod cystadleuaeth arbennig i Gymry’r Wlafda

Hyfrydwch arbennig i mi fu cael gohebu’n gyson â’r cyfeillion hyn. Yn wir, arferwn fentro rhoi gwaith cartref i ambell un. Gofyn yn garedig iddynt roi ar gof a chadw ychydig o’u hatgofion gwerthfawr. Un o’r gohebwyr amlycaf oedd y diweddar annwyl Elisa Dimol de Davies, Tre-lew. Y mae ei llythyrau a’i hatgofion hi yn drysorau.

Gweld gwerth casgliadau niferus Elisa Dimol yn anad dim a roes imi’r syniad o osod cystadleuaeth flynyddol yn yr Eisteddfod Genedlaethol i rai sydd wedi byw yn Y Wladfa ar hyd eu hoes ac sy’n parhau i fyw heddiw yn Ariannin. Cynigiwyd yr awgrym i Bwyllgor Llên Eisteddfod Caerdydd, 1978, ac rwy’n fythol ddyledus i’r Pwyllgor hwnnw am ei dderbyn. Yr un modd i Gyngor yr Eisteddfod, ac yn arbennig i Gymdeithas Cymry Ariannin, am sicrhau bod y gystadleuaeth hon yn parhau i gael ei chynnal yn flynyddol. Y Gymdeithas sy’n dewis y testun, y beirniad, ac yn noddi’r gystadleuaeth (er 1999: Gwobr Goffa Shân Emlyn).

Derbyniwyd chwe chasgliad ardderchog o atgofion ar gyfer y gystadleuaeth yn Eisteddfod Caerdydd, 1978, Y beirniad oedd R Bryn Williams, ac meddai am gasgliad ‘Gwenmai’ (Elisa Dimol De Davies):

‘Dywed yr ymgeisydd iddi gael ei geni yn Y Wladfa yn y flwyddyn 1895. Rhyfeddol yw fod gwraig sy’n dair a phedwar ugain mlwydd oed, ac na bu erioed yng Nghymru, mae’n debyg, wedi llwyddo i ysgrifennu cymaint, a hynny mewn Cymraeg mor raenus. Bydd cael detholiad o’r atgofion sydd yma yn werthfawr iawn.’

Y llenor amryddawn a wnaeth gyfraniad mor gyfoethog i fywyd diwylliannol Y Wladfa, Irma Hughes de Jones, oedd yn fuddugol yn Eisteddfod Caerdydd. Cofiwn, er enghraifft, am y llinellau dwys sy’n cloi ei soned i Gymru:

Pan ddelo’r dydd i ysgwyd llaw â thi,
Rwy’n erfyn, Gymru fach, na’m sioma i.

Elisa Dimol de Davies oedd yn ail yn y gystadleuaeth, a Glyn Ceiriog Hughes yn drydydd. Cyhoeddwyd detholiad o’u gwaith hwy, ynghyd â’r tri chystadleuydd arall, mewn cyfrol werthfawr, Atgofion o Batagonia, wedi’i golygu gan R Bryn Williams (Gwasg Gomer, 1980). Cyhoeddwyd hefyd ddetholiad pellach o ffrwyth y gystadleuaeth flynyddol hon yn y gyfrol, Byw ym Mhatagonia, golygwyd gan Guto Roberts a Marian Elias Roberts (Gwasg Gwynedd, 1993). Yn y blynyddoedd 2000, 2001 a 2003 enillydd y gystadleuaeth i’r Gwladfawyr oedd Gweneira Davies de Gonzales de Quevedo, Tre-lew, merch Elisa Dimol de Davies.

‘Cynffon y greadigaeth’: cyfoeth yr iaith lafar

A dyma yn awr gyflwyno ychydig enghreifftiau o lên gwerin Y Wladfa, deunydd a gofnodwyd gennyf yn bennaf yn ystod f’ymweliad â Phatagonia ar achlysur dathlu’r canmlwyddiant, Hydref – Tachwedd 1965. Yn gyntaf, peth o flas iaith lafar diddorol y Gwladfawyr, gan nodi’n unig ambell ddywediad:

• Tu hwnt i Hwntw (i gyfleu syndod a rhyfeddod).
• Llwch yn pannu fy nhrowsus.
• Mor hen â baco Shag.
• Dim amser i boeri.
• Cynffon y greadigaeth (i ddisgrifio lleoliad Patagonia).

Mewn anerchiad yng Nghapel Bethel, Trefelin, Cwm Hyfryd, adroddodd y Parchedig D J Peregrine stori am ddwy gath a fu’n ffraeo mor gas nes i rywun eu clymu ar lein ddilad gerfydd eu cynffonnau. Buont yn ffraeo ac ymladd cyhyd fel nad oedd yn y diwedd ddim ar ôl ond y ddwy gynffon! Ac meddai D J Peregrine: ‘Pan fydd y byd ’ma wedi gorffen cweryla, efallai na fyd dim ar ôl ond Gwlad yr Iâ a Phatagonia!’

Y mae’r Gwladfawyr, fel trigolion yr ‘Hen Wlad’ hwythau, yn hoff iawn o gyflwyno dywediad a dihareb yn gryno ar ffurf llinell o gynghanedd, cwpled neu bwt o rigwm. Dyma ddwy enghraifft. Cwpled mewn cynghanedd yn gyntaf.

Mae nerth-mawr mewn Northman;
Mae seithmwy mewn Sowthman!

(Fe ŵyr y cyfarwydd, wrth gwrs, fod angen – er mwyn y gynghanedd – ynghanu ‘nerth-mawr- uchod fel petai’n un gair, gyda’r acen ar y goben, y sillaf olaf ond un). A’r ail enghraifft, y rhigwm bach hwn.

Tre-lew, tre lwyd,
Digon o lwch a dim bwyd!

Ni wn pwy yw awdur y cwpled gogleisiol hwn, ond hyn a wn: fe gawsom ni’r ‘Pererinion’ fwy na digon o fwyd pan oeddem yn Nhrelew yn 1965, a dyna brofiad pawb o Gymru a fu yno wedi hynny, bid siŵr.

Yr unig fachgen ifanc arall ymhlith y fintai o Gymru ar achlysur dathlu’r canmlywddiant oedd Dafydd Wigley. Pan oddem yn Esquel yn yr Andes clywodd Dafydd a minnau Elvira Austin a rhai o ferched ifanc Cwm Hyfryd yn adrodd wrthym yn llawn hwyl a sbri nifer o ddywediadau Cymraeg a ddeilliodd yn bennaf o bosibl, o iaith Sbaeneg yr Archentwyr. Dyma ychydig enghreifftiau, cymariaethau gan fwyaf, a rheini yn rhai hwyliog braf.

• Mae’r blewyn teneuaf yn taflu cysgod ar lawr.
• Rhedeg y sgwarnog (chwilio am fwyd).
• Yn groes fel trot ci!
• Yn gas fel sachiad o gathod!
• Yn amheus fel caseg un llygad!
• Yn fyr fel cig mochyn!
• Yn llithrig fel ffon cigydd!
• Yn llithrig fel selsig mewn pistyll gwydr!
• Yn suddo fel botwm bol dyn tew!
• Yn dawel fel cath tafarn!

Ym Mhorth Madryn buom yn gweld rhai o’r ogofeydd lle bu’r Cymry yn cysgodi wedi’r fordaith hir ar y Mimosa a’r glanio cyntaf yn y wlad newydd. Ar ein taith yn ôl mewn bws o Borth Mardyn, cwrddais â henwr ifanc ei ysbryd, Elvan Thomas, Fron Goch, Gaiman. Wrth sgwrsio am lên gwerin dywedodd wrthyf â chadernid yn ei lais fod y Tylwyth Teg ‘wedi aros i gyd yn yr Hen Wlad’! Ond roedd llawer o’r brodorion – a rhai Cymry – yn parhau i gredu meddai, yn y ‘La Luz’ (‘Y Golau’). Ysbryd yw’r ‘golau’ hwn. Weithiau y mae’n ysbryd da. Dibynna’r cyfan ar y sawl â’i gwêl! Gwyddai trigolion Y Wladfa yn dda hefyd, meddai Elvan Thomas, am stori ‘Llyn y Gŵr Drwg’, ger Gaiman. Yn ôl yr hanes, suddodd dau geffyl ar y Paith sych a methu’n lân â chyrraedd y llyn i gael diod o ddŵr, er eu bod bron yn ymyl.

Yn Y Wladfa, fel yng Nghymru, y mae enwau lleoedd, pentrefi a chymoedd, a nodweddion ffisegol, megis caeau a mynyddoedd, nentydd a llynnoedd, yn ddrych i gronfa gyfoethog o draddodiadau a storïau. Hyfryd yw dwyn rhai o’r enwau hyn i gof: Penderyn, Tal-y-llyn, Twyn Carno, Pontyberem, Dolwar Fechan, Treorci, Cwm Hyfryd, Bro Hydref, Bryn Awelon, Maes-yr-ymdrech, Pant-y-blodau, Pant-y-gwaed, Pant-y-ffwdan, Perthi Gleision, Nant-y-pysgod, Llyn-yr-alarch, Dôl-y-plu, Mynydd Edwyn a Bryniau Meri.

‘Teisen Ddu’ a ‘Phwdin Carrots’
Twyn Carno

Am wythnos yn ystod ein harosiad yn Nyffryn Camwy lletywn gyda theulu caredig Twyn Carno, ffermdy braf ger Gaiman. Cefais gan Meillionen a William Edward Davies a’r plant, Muriel a Vilda, groeso nad anghofiaf fyth a mwynglawdd o wybodaeth diddorol am arferion a bywyd Y Wladfa, yn arbennig y bywyd amaethyddol.

A’r droed y gwely lle cysgwn yn Nhwyn Carno yr oedd clustog fawr galed â gorchudd gwyn hardd amdani. Eglurodd Mrs Meillionen Davies imi ei bod yn hen gred yn Y Wladfa y dylid gosod y glustog hon yn ofalus ar droed y gwely bob amser ar ôl ei gyweirio yn y bore. Ei phwrpas oedd bod o gynhorthwy i’r sawl oedd yn cysgu yn y gwely i eistedd arno hefyd a hynny mewn modd gyfforddus â phosibl

Gan Mrs Meillionen Davies, Twyn Carno y profais am y tro cyntaf ‘Deisen Ddu’ enwog Y Wladfa a’r ‘Pwdin Wyau’ blasus. Profais hefyd ei ‘Phwdin Carrots’. A dyma’r rysait diddorol a gefais ganddi ar gyfer paratoi’r pwdin arbennig hwnnw:

• Llond cwpan o saim buwch (sef y ‘siwed sydd o gylch y lwlan’) wedi’i falu’n fân.
• Llond cwpan o fara ‘wedi’i gratio’.
• Llond cwpan o flawd.
• Llond cwpan o siwgr.
• Pinised o halen.
• Llond cwpan o gyrrens.
• Sudd 3 lemon.
• Llond cwpan o siwgr ‘wedi’i losgi’. (Y ffordd i losgi’r siwgr yw gosod hanner llond cwpan o siwgr ar blât tun a’i losgi ar y tân nes ei fod yn ddu. Yna tywallt llond cwpan o ddŵr ar y siwgr llosg. Pwrpas y siwgr llosg yw rhoi blas melys ar y pwdin, wrth gwrs, ond hefyd i roi lliw iddo.)
• Llond cwpan o ‘garrots wedi’u gratio’.

Berwi’r cyfan am dair awr mewn tun caeëdig. Os yw’r pwdin yn rhy sych, gosod ychydig rhagor o sug y siwgr llosg ynddo.

A dyna’r ‘pwdin carrots’ yn barod! Ac un sylw pellach gan wraig garedig Trwyn Carno: ‘y pwdin i’w fwyta gyda grefi gwyn!’

Jac Scotsh a Gringo Gaucho: hen gerddi llafar gwlad

Adroddodd William Edward Davies, Trwyn Carno, wrthyf oddi ar ei gof lawer iawn o hen rigymau, penillion a phytiau o gerddi llafar gwlad, megis rhai o gerddi a phenillion y bardd, Huw Vychan Jones. Un enghraifft yw’r pennill sy’n agor fel hyn:

Mae pawb yn nabod ’rhen Jac Scotsh
Am fod o’n ffond o gysgu…

Perthynai’r gŵr hwn i deulu a ymfudodd i Batagonia o’r Alban. Roedd gan ei dad yntau lysenw yr un mor lliwgar, sef ‘Gringo Gaucho’.

Gan William Edward Davies hefyd y clywais limrigau ysgafn Evan Parry i’r ‘Botel Ddŵr Poeth’. Dyma’r pennill cyntaf yn y gyfres:

Dwy lodes pur landeg oedd rheini
A welais nos Wener yn Rhymni.
Rhyw botel o ddŵr
A wnai yn lle gŵr,
Er cadw yn gynnes yn eu gwely!

Yr un modd, amaethwr clên Twyn Carno a adroddodd wrthyf bennill trawiadol o eiddo Henry Hughes, Gaiman. Roedd gan Henry Hughes feddwl y byd o Gwenno, ei gaseg, ond un diwrnod bu farw ar y Paith. Lluniodd yntau’r pennill coffa hwn iddi yn y fan a’r lle:

O, Gwenno fwyn, O, Gwenno wen,
Un diwrnod daeth dy oes i ben;
Bydd Iesu Grist yn ddiawch o tshap
Pan geith o hon yn gaseg tap.

Cyfeiriais eisoes at Elvan Thomas, Fron Goch, Gaiman. Cefais ganddo yntau hefyd nifer o benillion a phytiau o gerddi llafar gwlad hwyliog a diddorol dros ben, megis hwn gan ŵr o’r enw Antonio Miguens. Roedd Antonio wedi rhoi’r fryd ar ferch o’r enw Cecelia, ond yr oedd hi yr adeg hynny yn canlyn dyn o’r enw Gwilym Ddu, Cymro pryd tywyll. Ac fel hyn y canodd y bardd i’w gariadferch:

O, Celia fwyn, O Celia dlos,
Fi’n caru ti’r dydd, fi’n caru ti’r nos.
Ti’n canlyn mab o ymyl y Dam:
Du, fel y Diawl, a’i goesau fe’n gam!

I roi pen ar fwdwl yr ysgrif hon, carwn ddyfynnu englyn y clywais y Parchedig D J Peregrine yn ei adrodd wrth annerch yng Nghapel Bethel, Trefelin, Cwm Hyfryd. Ac englyn rhagorol iawn ydyw, yn portreadu Cymru mewn syched mawr ar y Paith – yr anialdir sych ym Mhatagonia. Ni wn pwy yw’r awdur, ac fe garwn wybod.

Gwaelod ffynhonnau Gwalia,- a gwin Ffrainc
Yn ffrwd ar fy ngwefla;
Mate cynnes dan des da
Ac enwyn Patagonia.

Mate, fel y gŵyr pawb, bid siŵr, yw diod de draddodiadol yr Indiaid a ffefryn mawr hefyd gan Gymry’r Wladfa. ‘Enwyn’ yw llaeth-enwyn, y llaeth a geir ar ôl corddi’r menyn.)

***

Dyna ychydig friwsion – blesyn yn unig – o gyfoeth llên gwerin y Gwladfawyr. Cyflwynaf y sylwadau gyda diolch o galon i Gymry hoff y Wladfa, ddoe a heddiw, am eu mawr groeso a charedigrwydd ac am eu hymroddiad nodedig i gynnal yr iaith a’r diwylliant Cymraeg. Ar ran y darllenwyr, dymunaf iddynt oll iechyd a phob llawenydd a bendith.

Patagonia

I gofnodi a dathlu canrif a hanner ers sefydlu’r Wladfa cafwyd cyfres o raglenni gan BBC Cymru, aeth y Theatr Genedlaethol a’r National Theatre Wales ati i gydweithio am y tro cyntaf mewn cynhyrchiad tairieithog ac yn Oriel Plas Glyn y Weddw, Llanbedrog ger Pwllheli gwelwyd arddangosfa ‘Patagonia 150’ gyda gwaith celf gan Catrin Rhys Parri, Delyth Llwyd Evans de Jones a gwaith disgyblion Ysgol Gymraeg yr Hendre yn Nhrelew ac ysgol Feithrin y Gaiman. Rhestrais dri pheth yn unig yma mewn rhestr llawer hwy ond rhaid ychwanegu wrth gwrs Rhifyn Patagonia o Llafar Gwlad (rhifyn 128, Mai 2015). (Brysiaf i ychwanegu y cafwyd rhifyn arbennig ar y Wladfa yn Llafar Gwlad, 86, yn 2004. Yno fe geir erthyglau difyr o ‘Cofio Bydwragedd y Wladfa’ i ‘Beddau’r Wladfa’. Cliciwch yma i ddarllen erthygl ‘Tu hwnt i hwntw – llên gwerin y Wladfa’ gan Robin Gwyndaf o’r rhifyn hwnnw).

“Rhifyn arbennig i ddathlu cant a hanner ers i’r Mimosa adael Lerpwl gyda’i chargo o wladfäwyr i Batagonia,” yw’r rhifyn hwn meddai ‘Llais Llafar Gwlad’ gan ychwanegu fel hyn “mae cynnwys y rhifyn hwn yn adlewyrchu’r diriogaeth a’r gymdeithas fel y mae heddiw.” Casglwyd y deunydd ynghyd gan Esyllt Nest Roberts de Lewis, merch o’r Ffôr yn Llŷn sy’n byw yn y Gaiman gyda’i gŵr Cristian a’i dau fab Mabon ac Idris. Merch “ymroddedig i gasglu a rhannu treftadaeth y Cymry ym Mhatagonia” yw hi. Yn y rhifyn hwn y mae erthyglau amrywiol megis ar Delynau’r Wladfa, Addysg Gymraeg Gynnar y Wladfa, Evan Thomas ac Amgueddfa Cartre’r Bardd.

Soniwyd yn ‘Llais Llafar Gwlad am y “peryg inni fynd o dan y don Batagonaidd eleni” ond tydw i ddim mor siŵr os digwydd hyn. Syrffio ar erchwyn y don a wnawn. Mae’n rhyfedd y gafael sydd gan Batagonia arnom a’r gwir amdani yw bod gan sawl un ohonom ein stori Patagonia ein hunain, boed yn hanes teulu a ymfudodd yno neu am ymweliadau difyr y mae gennym gysylltiad â hwy. Cychwynnaf wthio’r cwch i’r dŵr gyda hanesyn fel hyn gan obeithio y bydd mwy ohonoch yn fodlon cyfrannu a rhannu eich straeon chi maes o law.

Yn 1979 aeth fy nhaid, Gareth Maelor, i’r Wladfa. Doedd o ddim wedi bod dramor nac wedi hedfan cyn hyn a dyma yntau’n mentro ar ei drip cyntaf i Batagonia o bob man. Dychwelodd wedi pythefnos gyda’i gês yn llawn o anrhegion a straeon. Anrhegion megis cerrig llwydion o’r Gaiman neu fag bach o dywod – pob un â’i stori. Straeon y byddai’n hoff o’u hadrodd wrth fy mam a’i chwiorydd ac wrth fy mrodyr a minnau. Roedd un stori yn cael rom bach mwy o sylw na’r gweddill sef yr un amdano yn bedyddio pump o blant ar aelwyd Megan Rowlands yn nhref Esquel – Naomi, Andrea, Benjamin, Juan Guilllerno, Karim a Valeria. Wrth agor y Beibl teulu mawr y gofynnwyd iddo ddarllen ohono yn y gwasanaeth bedydd, cafodd wefr gweld ar y dudalen flaen enw perthynas iddo a pherthynas i’r plant a fedyddiwyd ganddo. John Tudur Roberts oedd hwnnw a oedd yn frawd i Ann Jones, mam ei daid o Danygrisiau, Blaenau Ffestiniog. Roedd John yr un enw â’i dad sef John Tudur Roberts a briododd Margiad Roberts yn Eglwys Clynnog a bu’r ddau fyw yn Felin Garreg, Llanllyfni cyn mudo i Danygrisiau. Teithiodd eu mab dipyn pellach.

Dyma gopi o gofrestr teulu Tyddyn Tegid, Y Wladfa Gymreig Patagonia

Yn ôl fy nhaid, Anti Jane chwaer ei daid oedd yr olaf i gysylltu â’r teulu yn y Wladfa. Byddai’n llythyru â’i chefnder Gwilym Tudur Roberts – gŵr a ddaeth yn brif gwnstabl y dalaith. Roedd yn goblyn am ferched a chafodd y llys enw “y ceiliog mawr!” Credir mai tad Darwyn yn y llun isod oedd Gwilym Tudur.

Darwyn yw’r bachgen sydd yn sefyll yn y canol yn rhes ôl y llun.

Gyda llaw, mae cysylltiad rhwng Margiad Tudur sef mam John Tudur Roberts gyda’r llofrudd yr Hwntw Mawr. Ysgrifennwyd amdano mewn rhifynnau eraill o Llafar Gwlad ond stori arall yw honno…

Bachwch gopi o rifyn arbennig Patagonia Llafar Gwlad neu os oes gennych chi straeon neu gysylltiadau â’r Wladfa – cysylltwch!

Gwlad yn llefaru

Gyda brwdfrydedd y darllenais Llafar Gwlad, 126. Roedd y geiriau ‘Gwlad yn llefaru’ a’r llun o bosteri ‘Yes’ ar glawr y rhifyn yn ddigon i’m perswadio i ddarllen mwy. Do, bu llawer yng Nghymru yn dilyn ymgyrch y refferendwm ar annibyniaeth yn yr Alban. Roeddwn i yn un o’r bobl hynny. Bûm gyda phedwar myfyriwr ar hugain arall yng Nghaeredin i gefnogi’r ymgyrch ‘ie’ ac i fod yn dyst i’r trobwynt anhygoel yma mewn hanes. ‘Na’ bleidleisiodd yr Alban yn y diwedd, ond yr ‘Ie’ sydd wedi ennill tir. Dim ond ychydig wythnosau yn ôl, y cipiodd yr SNP 56 sedd o 59 sedd posib yn yr etholiad cyffredinol. Yn sicr, fe ddangosodd y refferendwm fod dyfodol amgenach yn bosibl, ac mai lleisiau pobl, nid lleisiau gwleidyddion sydd bwysicaf.

Fel y dywed yr erthygl yn Llafar Gwlad – “ymhob caffi, tafarn ac ar bob stryd, bws a thrên, roedd trafod a dadlau,” Difyr oedd darllen geiriau Aled o Chwilog. Meddai fel hyn – “Roedd dau o’r dynion tacsis ges i ar dân isio trafod. Bob tro y byddan ni’n stopio wrth olau coch, roeddan nhw’n troi atom ni, braich dros gefn y gadair, ac yn pregethu’n huawdl dros annibyniaeth ymhell ar ôl i’r golau droi’n wyrdd”.

Holais un arall oedd ar y daith gyda mi, Osian Elias, am ei argraffiadau ef o’r refferendwn. Dywedodd-

Cefais fy mhrofiad arwyddocaol cyntaf ar y trên, wrth wrando ar sgwrs Albanwr a oedd yn dychwelyd o Bournemouth i’r Alban i bleidleisio. Roedd yn traethu rhesymau a oedd yn ymddangos imi fel pe bai’n ymbil ar ei gynulleidfa.

Penderfynais ei herio ar ôl tuag awr; ai ddim i fanylion ond ar ôl sgwrs hir (roedd hi’n siwrne 7 awr!) dyma ddarganfod y rheswm pam ei fod wedi bod yn Bournemouth: i ddianc oddi wrth ei wraig ‘Britnat’!

Roedd ei wraig wedi gorchuddio’r tŷ â Jac yr Undeb, ac roedd y dyn wedi cael llond bol ar ei harddeliad o naratif yr ymgyrch ‘Better Together’ – felly bu iddo ddianc am wythnos i Bournemouth. Wrth adael y trên, cyfaddefodd y byddai bellach yn debygol o bleidleisio ‘Ie,’ ond na fyddai’n cyfaddef hynny wrth ei wraig!

… Wrth iddi nesáu at 10 o’r gloch, gwnaethom ein ffordd tuag at dafarn nad oedd ond tafliad carreg o’r Senedd, Holyrood. Diolch i’r drefn, nid oedd cefnogwyr ‘Na’ i’w gweld yn unman; ond roedd cynrychiolaeth sylweddol o genhedloedd is-wladwriaethol Ewrop: Cymru, Catalania,Gwlad Y Basg, Galicia, Llydaw, Friesland, Bavaria, De Tyrol a sawl baner arall nad oeddwn yn ei hadnabod.

Credaf y gallaf ddatgan yn weddol ffyddiog na fyddaf eto mewn un man gyda chymaint o genhedloedd amrywiol eto yn fy mywyd. Roedd yr awyrgylch yn hollol unigryw, ac er fy nisgyblaeth bersonol i beidio â dychmygu’r potensial am bleidlais ‘Ie’ roedd hyder tawel yr Albanwyr a gwefr presenoldeb yr ystod o genhedloedd yn heintus.

‘Dyw hi ddim yn bert i adrodd stori weddill y noson, dim ond i nodi bod hi’n noson emosiynol. Disgrifiodd Simon Brooks y brifddinas fel cynhebrwng ar fore dydd Gwener. Mae’n wir iddi fod yn fore niwlog a llwyd, a bod gweld pobl yn mynd o gwmpas eu gwaith fel arfer yn od – ond wedi meddwl dyma oedd i’w ddisgwyl. Yr ymagwedd ymysg cefnogwyr ‘Ie’ oedd hyder tawel, y math o hyder nad oedd yn mynd i gael ei effeithio’n ormodol gan y canlyniad.

Rhai o aelodau CWGA (Cymdeithas Wleidyddiaeth Gymraeg Aberystwyth) aeth i’r Alban ar gyfer y refferendwm.

Dau arall a rannodd eu straeon a’u profiadau oedd Richard Owen a Simon Brooks. Dyma ddywedodd y ddau yn Llafar Gwlad –

Ond beth am Gymru yn hyn i gyd? Dyma oedd gan Osian i’w ddweud – “Cynigiodd Rhodri Morgan y dylai Cymru dderbyn gwobr am ein hymddygiad da (gonest!) Hynny yw – dylid gwobrwyo diffyg asgwrn cefn y Cymry: mwy o friwsion oddi ar fwrdd San Steffan. Yn bersonol, rwy’n teimlo mai gwers yr Alban yw dilyn cyngor Tecwyn Ifan a “gwrthod bod yn blant bach da.”

Archaeoleg

Er Haf 2013, un o gyfranwyr sefydlog Llafar Gwlad yw’r canwr, yr arbenigwr cerddoriaeth, y colofnwr, yr awdur a’r archeolegwr Rhys Mwyn. Mae’n rhaid imi gyfaddef, nad oes gen i affliw o ddiddordeb mewn archaeoleg. Neu felly y meddyliwn cyn i mi darllen ‘Dyddiadur cloddiwr Rhys Mwy, Haf 2013’, Llafar Gwlad, 122. Gallwch ddarllen yr erthygl drwy ddilyn y linc yma i flog Rhys Mwyn –

http://rhysmwyn.blogspot.co.uk/2013/11/dyddiadur-cloddio-haf-2013-llafar-gwlad.html?spref=tw

Difyr oedd darllen am y gwaith archaeoleg sy’n digwydd ar safle Meillionydd, ym Mhen Llŷn; safle a ddisgrifir fel ‘cylchfur dwbl’ sef “safle amaethyddol gan ddau glawdd, math o safle sydd yn nodweddiadol o Ben Llŷn.” Fel y dywed Rhys ei hun, y mae’n arwain teithiau ysgolion o amgylch y gwaith cloddio archaeolegol ym Meillionydd ers rhyw bum mlynedd bellach. Gwn am sawl un sydd wedi bod ar y teithiau hyn ac wedi mwynhau’n arw – hyd yn oed y bobl hynny sydd fel finnau, yn llawn rhagfarnau yn erbyn archaeoleg. Maent oll fel pe baent yn cael eu gwyrdroi gan Rhys. Braf oedd darllen yn yr erthygl hefyd fod disgyblion Ysgol Botwnnog a Crud y Werin, Aberdaron yn dangos diddordeb byw mewn olion dyn ar y tirwedd. I ddyfynnu Rhys – “mae eu cwestiynau yn rhai da, mae eu rhesymeg yn wych a chlywed Cymraeg pur Pen Llŷn gan y bobl ifanc yn dod â dagrau i’m llygaid. Roedd eu hymweliadau yn codi calon rhywun…”

A da fod pobl ifanc Llŷn yn dangos diddordeb oherwydd byddwch yn onest, rhai gwael ydym ni fel Cymry am gofio a chadw ein trysorau ynde? Cenedl sydd ddim yn hoffi brolio nac ymffrostio ydi Cymru. Rydym ni yn bathetig ddiymhongar. “Diffyg hyder mewn gwlad wedi ei choloneiddio” ys dywed Adam Price. Rhyw deimladau ddigon tebyg oedd gan Rhys yn yr erthygl ‘Nodiadau Archaeolegol’ Llafar Gwlad, 127. Sonia fel y bu yntau a Myrddin ap Dafydd yn cymryd rhan mewn sgwrs ynglŷn â llysoedd tywysogion Gwynedd yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2014. Edrych ar y dystiolaeth ddisgrifiadol o fywyd yn y llys o’r hen gywyddau wnaeth Myrddin a chyfraniad Rhys wedyn oedd awgrymu pa dystiolaeth archaeolegol oedd yn bodoli i gadarnhau neu i ategu hynny. Yn ystod y sgwrs, enwyd lleoliadau fel Castell Prysor a Chastell Carn Dochan, safleoedd sydd â chysylltiad â thywysogion Gwynedd a gwnaeth hynny i Rhys sylweddoli fod ein hymwybyddiaeth fel Cymry Cymraeg o safleoedd fel Carn Dochan yn llawer rhy isel.

Oes, mae llefydd o bwys yng Nghymru y dylai pob Cymro ymweld â nhw ond nid yw’r mannau hynny yn cael sylw gan y wasg na’r cyfryngau. Ar wahân i Stadiwm a Chanolfan y Mileniwm nid yw’r wasg yn rhoi sylw go iawn i lefydd o bwys ddiddordeb hanesyddol ac archaeolegol. Nid ydym yn ddigon mentrus a hyderus i dynnu sylw’r cyhoedd a’r Cymro cyffredin at wir sefydliadau Cymru. Oes, y mae cofeb yng Nghilmeri. Ond a yw’r lle hwn yn golygu rhywbeth i drwch poblogaeth Cymru? Mae’r tyrfaoedd yn tyrru yn eu miloedd i Lanelwedd nid nepell i ffwrdd. ‘Y Royal Welsh’ sy’n denu nid y garreg unig hon ar lan yr afon Irfon.

Mae’n bwysig fod unrhyw genedl gwerth ei halen yn mynnu diogelu ei hetifeddiaeth, ei hiaith a’i hanes “i gadw i’r oesoedd a ddêl y glendid a fu.” Braf oedd darllen yn yr erthygl fod ymweliadau â safleoedd archaeolegol yn denu nifer o ymwelwyr. Roedd yn codi calon rhywun hefyd darllen am waith Jamie Davies – gŵr ifanc sy’n un o sylfaenwyr Cymdeithas Archaeoleg a Hanes Llŷn a’i waith ef sydd wedi arwain at y gwaith cloddio diweddar gan Jane Kennedy o Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd yn Nhŷ Newydd. Da gweld Cymry ifanc yn mentro ac yn arwain y gad!

Gallwch ddarllen yr erthygl ‘Nodiadau Archaeolegol’, Llafar Gwlad, 127 yma.

Glasenwau o Gaergybi

Emlyn Richards. 124 (Mai 2014), t.20

Llysenwau Athrawon

Arthur Thomas. 91 (Ionawr 2006), t.5

Glasenwau

Ceir sawl erthygl am lasenwau yn Llafar Gwlad. Holais rai o’m ffrindiau a’m lasenwau – yn naturiol rhywsut aeth y sgwrs i sôn am enwau athrawon ac yna fe soniodd un o’r genod wrth basio am athro o’r enw Dai Long a bod un rhiant yn dod i’r ysgol yn gofyn am weld ‘Mr Two Ships’! A dyna hi wedyn, dyma’r sgwrs yn agor fel dwnim be. Cofiodd rhywun arall am rai yn galw un athro o’r enw Mr Robert ap Robert yn ‘Two Bob’. Dyma fwy i chi – ‘Huw Duw’ athro Addysg Grefyddol, ‘Atlas’ athro Daearyddiaeth, ‘Sam Stretch’ i ddisgrifio athro tal;,‘Llew Llyncwr Llangoed’ i ddisgrifio athro oedd yn enwog am dancio a ‘Cacwn’ i ddisgrifio athro blin oedd yn cadw gwenyn. Ysgrifennodd Arthur Thomas am lysenwau athrawon yn Llafar Gwlad, 91. Darllenwch yr erthygl yma.

Dyma ychwanegu at y rhestr honno gydag enwau o ardal Bethesda. Y mae un enw ychwanegol, enw o ardal Penrhyndeudraeth sef Gwcws Mêl. Galwyd Gwcws Mêl yn Gwcws mêl am mai dyma fyddai ei fam yn ei alw yn blentyn a dyna fu ei enw wedyn.

John Morgins
Huw Mul
Gwilym Boston
Em Dorth Dun
Tomi Chwech a Dimai
Spyd
Eifion Springs
Phil Jymbo
Dic Post
Tomo Fforti Ffôr
Mair Hir
Aled Bach
Doc Rocar (Yr Ocar)
Bryn Tanc
Ned Dew
Gwen Ty Lôn
Huw Tegai
Wil Wandring
Wil Rich
Bry Sgryff
Myti Brigs
Huw Waun
Jack Tractor
Wil Llannerch y medd
John Gŵr Mam
Arthur Dal Pry
Len Plymar
Eunice Dal Byd
Slew Bach
Albert Big Boy
Alun Bingo
Gwyn Spitfire
Richard Boutique
Y tri brawd -Bol Mawr, Bol Canol a Bol Bach.

Wrth roi’r enwau gerbron fy ffrindiau dyma’r enwau oedd yn eu goglais nhw- Arthur Dal Pry (tybed am fod ei geg ar agor fel petai’n dal pryfaid?) Mair Hir, John Gŵr Mam, Em Dorth Dun a’r tri brawd Bol Mawr, Bol Canol a Bol Bach!

Ymddangosodd rai glasenwau o Gaergybi yn Llafar Gwlad, 124. Cliciwch yma i’w darllen. Cofiwch rhowch gwybod am lasenwau o’ch hardaloedd chi.

Mynwenta

Gwenllian Awbery. 87 (Ionawr, 2005), t.26

Mae tuedd i ni, wrth fynwenta, ganolbwyntio ar y cerddi sydd i’w gweld ar y cerrig beddi, rhai yn englynion gan feirdd adnabyddus, rhai yn benillion mwy gwerinol eu naws. Rhai yn mynegi teimladau sy’n gyffredin i bawb, eraill yn coffáu unigolion penodol.

Ond nid dyma’r unig elfen yn yr arysgrif – ar y rhan fwyaf o gerrig fe welir adnod o’r Beibl, un ai ochr yn ochr â phennill neu yn sefyll wrth ei hun. Roedd pawb ar un adeg yn hyddysg yn eu Beibl, ac yn medru dewis adnod oedd yn gweddu i’w teimladau, eu galar a’u gobeithion. Ac mae’n drawiadol pa mor gywir y cerfiwyd yr adnodau hyn, heb y camgymeriadau a’r nodweddion tafodieithol sydd yn codi mor aml yn achos y penillion. Os mai ar gof gwlad y cedwid y cerddi, yn sicr fe dynnwyd yr adnodau yn syth o’r Beibl ac fe ddilynwyd y geiriad hwn yn ffyddlon. Fel arfer yn unig newid a welir yw torri adnod ar ei hanner, a rhoi rhan yn unig yn lle’r cyfan – hyn efallai oherwydd lle ar y garreg.

Er bod nifer aruthrol o adnodau i’w gweld mewn mynwentydd ar hyd a lled y wlad, mae yna nifer gymharol fach sydd yn codi dro ar ôl tro, a’r rhain yn raddol ddod yn gyfarwydd. Breuder bywyd yw’r thema sydd yn codi mewn nifer ohonynt; blodeuyn y maes yw bywyd, neu gysgod yn cilio:

• Fy nyddiau sydd fel cysgod yn cilio, a minnau fel glaswelltyn a wywais (Salm 102.11)
• Dyddiau dyn sydd fel glaswelltyn; megis blodeuyn y maes, felly y blodeua efe (Salm 103, 15)
• Cysgod yw ein dyddiau ar y ddaear (Job 8.9)

Rhybuddio’r byw mewn nifer fawr o adnodau eraill, eu hatgoffa nad oes modd gwybod pryd y daw angau ar eu gwarthaf:

• Nac ymffrostia o’r dydd yfory: canys ni wyddost beth a ddigwydd mewn diwrnod (Diarhebion 27.1)
• Gwyliwch gan hynny am na wyddoch pa awr y daw eich Arglwydd (Mathew 24.42)

Weithiau fe welwn fwy nag un ffurf ar beth sydd i bob pwrpas yn un adnod, un yn dod o’r Efengyl yn ôl Mathew, ac un o’r Efengyl yn ôl Luc, y naill ar un garreg a’r llall a’r garreg arall.

• Am hynny byddwch chwithau barod: canys yn yr awr ni thybioch y daw Mab y dyn (Mathew 24.44)
• A chwithau gan hynny, byddwch barod: canys yn awr ni thybioch y daw Mab y dyn (Luc 12.40)

Profiad cyffredin yn yr hen ddyddiau oedd colli plant yn gynnar, ac mae yna nifer o adnodau sydd i’w gweld yn arbennig ar feddau plant a fu farw yn ifanc. Nid yw’n syndod, er enghraifft, gweld yr un hwn ar fedd plentyn, ac yma eto fe welwn fersiwn Mathew weithiau a fersiwn Luc dro arall:

• A’r Iesu a ddywedodd. Gadewch i blant bychain, ac na waherddwch iddynt ddyfod ataf fi: canys eiddo y cyfryw rai yw teyrnas nefoedd (Mathew 19.14)
• Eithr yr Iesu a’u galwodd hwynt ato ac a ddywedodd, Gadewch i’r plant bychain ddyfod ataf fi, a na waherddwch hwynt, canys eiddo’r cyfryw rai yw teyrnas Dduw (Luc 18.16)

Ond dyma un llai disgwyliedig, sydd i’w weld yn arbennig ar feddau plant, yn dystiolaeth i alar y rhieni a’u hymgais i dderbyn y golled hon fel ewyllys Duw:

• Yr Arglwydd a roddodd, a’r arglwydd a ddygodd ymaith; bendigedig fyddo enw yr Arglwydd (Job 1.21)

Adnod a welir yn hytrach ar fedd oedolyn a fu farw yn gymharol ifanc yw hwn:

• Gostyngodd efe fy nerth ar y ffordd, byrhaodd fy nyddiau (Salm 102.23)

A thro arall, a hyn ar garreg fedd rhywun a fu farw mewn oedran teg, fe welwn adnod yn cydnabod ac yn diolch am y bywyd hir hwn.

• Ti a ddeui mewn henaint i’r bedd, fel y cyfyd ysgafn o ŷd yn ei amser (Job 5.26)

Mae adnodau eraill yn coffáu y sawl a gafodd fywyd gweithgar, diwyd, duwiol:

• Coffadwriaeth y cyfiawn sydd yn fendigedig (Diarhebion 10.7)
• Mi a ymdrechais ymdrech deg, mi a orffennais fy ngyrfa, mi a gedwais y ffydd (2 Tim 4.7)

Nid tristwch sydd yn codi bob tro n yr adnodau hyn, ond llawenydd. Croeeswir marwolaeth, ar bywyd newydd yng Nghrist.

• Gwyn eu byd y meirw, y rhai sydd yn marw yn yr Arglwydd (Datguddiad 14.13)
• Canys byw i mi yw Crist, a marw sydd elw (Philippiaid 1.21)
• Gwerthfawr yng ngolwg yr Arglwydd yw marwolaeth ei saint ef (Salm 116.15)

Edrychir ymlaen at y bywyd newydd, tu hwnt i’r bedd, gyda Christ:

• Canys y mae yn gyfyng arnaf o’r ddeutu, gan fod gennyf chwant i’m datod ac i fod gyda Christ; canys llawer iawn gwell ydyw byw (Philippiaid 1.23)
• Myfi a edrychaf ar dy wyneb mewn cyfiawnder: digonir fi pan ddihunwyf, â’th ddelw di (Salm 17.15)
• Bydd ffydlon hyd angau, ac mi a roddaf i ti goron y bywyd (Datguddiad 2.10)

Ac at adgyfodiad y meirw ar Ddydd y Farn:

• Yr udgorn a gân, a’r meirw a gyfodir yn anllygredig, a ninnau a newidir (1 Corinthiaid 15.52)

Mae’r geiriad a welir ar y garreg yn dilyn ffurf yr adnod yn y Beibl yn ffyddlon bron bob tro. Prin iawn yw’r enghreifftiau hynny sydd yn datgelu ymgais i’w gymhwyso at unigolyn neu sefyllfa arbennig, er bod hyn yn digwydd o dro i dro. Adnod cyffredin iawn, er enghraifft, yw hwn:

• Dyn a aned o wraig sydd fyr o ddyddiau, a llawn o helbul, fel blodeuyn y daw allan, ag y torrir ef ymaith; ac efe a gilia fel cysgod, ac ni saif (Job 14.1/2)

Ond unwaith, ar fedd plentyn ifanc 3 oed fe welais y ffurf hon i goffáu’r ferch fach:

• Fel blodeuyn y daeth allan ac y torwyd hi ymaith.

Trist iawn, a chynnil. Enghraifft arall debyg yw’r adnod hwn, a welir yn aml ar fedd gwraig weithgar, dduwiol:

• Hyn allodd hon hi a’i gwnaeth (Marc 14.8)

Dyma’r ffurf wreiddiol. Ond o dro i dro, ar fedd dyn, fe welwn addasiad pwrpasol, ffurf sydd heb unrhyw sail ysgrythurol ond sydd yn llenwi bwlch amlwg:

• Hyn a alodd hwnw efe a’i gwnaeth

A dyma un sydd, yn fy mhrofiad i, yn cael ei ddefnyddio mewn ffurf addasiedig bob tro. Yr hyn a welir ar y garreg fedd yw:

• Digonaist fi a hir ddyddiau, dangosaist i mi dy iachawdwriaeth

Ond ffurf wreiddiol yr adnod yn y Beibl yw:

• Digonaf ef â hir ddyddiau, a dangosaf iddo fy iachawdwriaeth (Salm 91.16)

Tybed a welwyd addasiadau tebyg o adnodau eraill sydd yn amlygu’r tensiwn rhwng parchu geiriad y Beibl a chyfleu teimladau’r teulu?

Nid dyma’r unig adnodau a welir o bell ffordd. Detholiad sydd yma o’r rhai mwyaf cyffredin, y rhai sydd yn codi ym mhob mynwent bron ar draws y wlad, ac yn amlwg yn greiddiol i’r traddodiad. Fe fyddai’n ddiddorol gwneud casgliad llawnach, a chrynhoi’r adnodau y teimlwyd eu bod yn addas i’w defnyddio i’r diben hwn. Fe ddylswn ychwanegu hefyd nad peth hawdd bob tro yw olrhain yr adnod i’r union lyfr a’r union bennod, i ni sydd heb yr un adnabyddiaeth drwyadl o’r Beibl â’r hyn oedd gan ein cyndeidiau. Ambell waith fe fydd y cyfeiriad yn glir ar y garreg fedd, ond nid bob tro, a rhaid i mi ddiolch yn fawr i’r Athro John Gwynfor Jones, am ei help wrth i mi chwilio am rai adnodau trafferthus pan oeddwn yn paratoi’r llith hwn!

Tawn i’n marw!

Colofn gyson yn Llafar Gwlad yw’r golofn ‘Mynwenta’ gan Gwenllian Awbery. Ac os ydych chi, fel fy mam, yn hoff o hel mynwentydd (sy’n hen arferiad Cymreig gyda llaw) yna mi fydd y golofn hon yn siŵr o daro tant. Mi fyddai rhai yn gweld fy mam fel creadures ddigon od tasa nhw’n gwybod ei bod yn hoff o ddod o hyd i fedd rhywun neu’i gilydd ac yn hoff o ddarllen arysgrifau ar gerrig beddi. Ond nid adyn unig mo fy mam – rwy’n amau mai dynes go debyg yw Gwenllian Awbery! Aiff Gwenllian Awbery ati i ddyfynnu rhai o englynion a thribannau a welodd ar ambell garreg fedd. Sonia yn Llafar Gwlad, 75, am y triban hwn a welodd ym mynwent eglwys y plwyf, Llansanwyr, ger y Bontfaen sy’n dyddio o 1880 (yr enghraifft gynharaf a welodd o driban ym Morgannwg gyda llaw) –

Wel dysgwch rhifo’ch dyddiau
A chofiwch Frenhin angau
Hen ac Ieuangc cryf a gwan
A ddaw i’r fan rwy finau.

Tebyg iawn yw’r pennill hwn a welir yn fynych ar gerrig beddi mewn mynwentydd yn y de –

Cofia, ddyn, wrth fyned heibio
Fel ‘rwyt tithau minnau fuo;
Fel ‘rwyf finnau tithau ddeui,-
Cofia, ddyn, mai marw fyddi.

Gwelodd Gwenllian Awbery enghreifftiau o’r pennill yn dyddio o ail hanner y ddeunawfed ganrif; mae’n gyffredin iawn mewn arysgrifau o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg; ac mae’r enghraifft fwyaf diweddar y gŵyr amdani yn coffáu rhywun a fu farw yn 1967. Mae’n bennill felly a fu’n rhan o’r traddodiad am o leiaf ddau gan mlynedd.

Breuder bywyd yn un o’r themâu sy’n codi amlaf ar yr arysgrifau a geir ar gerrig beddau. Fel y dywedodd y Salmydd, “Dyddiau dyn sydd fel glaswelltyn: megis blodeuyn y maes, felly y blodeua ef.” Mae’n anodd i lawer amgyffred y profiad o golli plentyn. Ond yr hyn sy’n anhygoel yw dewrder y rhieni sy’n glynu wrth y gobaith fod y plentyn yn mynd i well byd. Cymerer yr enghraifft yma y cyfeiriodd Gwenllian Awbery ato yn Llafar Gwlad, 79 –

Ymagor fel blodeuyn wnaeth
Gan wenu yna ffwrdd yr aeth
I ailymagor uwch y sêr
Lle na ddiflanna’r blodau pêr.

Fe welir yn aml obeithion pobl gyffredin am rywbeth amgenach na phoenau a dioddefaint y byd hwn. Weithiau nid oes angen mwy na dweud yn syml, mai gwynfyd ydyw –

Fy nhad a mam ystyriwch hyn
Duw’n cymrodd yn fy ienctid
O’r byd a’i holl deganau ffol
I gael tragwyddol wynfyd.

Wrth gwrs, rhaid cofio nad cerddi yn unig a welir ar gerrig beddi. Fe geir adnodau o’r Beibl ar sawl carreg fedd. Ymchwilio i hynny a wnaeth Gwenllian Awbery yn Llafar Gwlad, 87 – darllenwch yr erthygl yma.

Nid canolbwyntio ar gerrig beddi o’r gorffennol pell yn unig a wna Gwenllian Awbery. Yn Llafar Gwlad, 110, sonia am ffyrdd mwy diweddar i deuluoedd goffáu anwyliaid. Un o’r datblygiadau mwyaf trawiadol yw rhoi llun o’r un a fu farw ar y garreg fedd – technoleg gyfoes yn cynnig ffordd newydd o gofio a choffáu. Nid dyma’r unig luniau a welir ar y gerrig beddi chwaith. Fe geir dewis eang o ddelweddau wedi eu cerfio erbyn hyn, rhai yn amlwg yn adlewyrchu diddordebau’r ymadawedig – dyn yn pysgota, llong hwylio neu lun ci. Dro arall gallwn deimlo’n weddol hyderus mai cefndir ac ymlyniad cenedlaethol sydd yn egluro’r llun. Cennin Pedr, draig i Gymro er enghraifft. Dyma ddulliau newydd medd Gwenllian Awbery o goffau anwyliaid, dull sydd wedi datblygu dros y deg, ugain mlynedd diwethaf. Dywed y byddai’n ddiddorol gwybod sut ac o ble daeth y newid. Hola, “ai arferion newydd sydd wedi datblygu yn y fan a’r lle yw’r rhain, neu newid sydd wedi dod i Gymru o rywle arall?” Wyddoch chi’r ateb tybed?

I gloi ar nodyn personol, dyma eich cyfeirio at yr arfer o roi englynion ar gerrig beddi. Ar fedd fy hen ewythr, Gwilym Tudor Jones, gynt o’r Greigddu, Trawsfynydd er enghraifft y mae’r englyn hwn o ‘Englynion Coffa Hedd Wyn’ gan R. Williams Parry –

Gadael gwaith a gadael gwŷdd, – gadael ffridd,
Gadael ffrwd y mynydd;
Gadael dôl a gadael dydd,
A gadael gwyrddion goedydd.

Addas i ŵr oedd yn goedwigwr a’i wreiddiau yn y Traws. Oes penillion neu englynion gan rai o feirdd mwy diweddar Cymru wedi eu harysgrifio ar gerrig beddi perthnasau neu gyfeillion i chi tybed? Gadewch i ni wybod. Wrth gwrs, ambell waith bydd englyn neu bennill yn cael ei gyfansoddi yn arbennig ar gyfer yr ymadawedig. Cyfansoddodd Yr Athro Iolo Wyn Williams yr englyn hwn i fy nhaid Dafydd (Eic) Morris Jones, brawd Gwilym Tudor – un oedd wrth ei fodd mewn cwmni ac oedd yn mwynhau adrodd straeon o’i blentyndod –

 herfeiddiol gorffolaeth – a hudol
ffrwd ei Fabinogaeth,
bu’n sirioli cwmnïaeth.
Felly yr oedd, felly yr aeth.

A dyma gwpled sydd ar fedd fy hen daid, William Jones, Gynt o Fwlch y Ffordd ond a symudodd i’r Greigddu ar ôl priodi gyda fy hen nain Catherine Tudor, Nant y Frwydr, Cwm Prysor.

Wyt fud ŵr diwyd a da,
Ochain mae’r Greigddu Uchaf.

Islaw, mae’r llinell hon i goffau’r ddau, fy hen daid a’m hen nain – ‘Rhodd Duw yw rhieni da.’ Claddwyd y pedwar ym Mynwent Pencefn, Trawsfynydd.

Heb fod yn bell mae mynwent Llanffestiniog ac yno mae bedd ‘Lei Becar’, Elias Jones, fy hen daid ar ochr fy mam y tro hwn. Ar y garreg fedd mae geiriau o Lyfr y Diarhebion, geiriau addas i fecar prysur; ‘Ni fwytaodd ef fara seguryd’. Ar yr un garreg mae llinell o emyn sef ‘ Cymer di fy nwylaw’n rhodd’ i gofio fy hen nain Margaret oedd yn wniadwraig arbennig. A chefais fy enwi ar ôl y wraig hon.

Cysylltwch os am ychwanegu sylw – gallai eich ymateb chi esgor ar destun erthygl arall i Gwenllian Awbery.